6. Το ριζικό μονοπώλιο *

Πρέπει να μάθουμε -ή να μάθουμε ξανά- να διακρίνουμε όλα εκείνα που αν και αποτελούν πολιτικές επιλογές, επιβάλλονται ως άφευκτες τεχνολογικές αναγκαιότητες. Ας πάρουμε τον γιγαντισμό των επιχειρήσεων. Και στις δυο πλευρές του πολιτικού φάσματος υπήρξαν φωνές που έλεγαν περίπου το ίδιο: Η τάση για γιγαντισμό οδηγεί σε αυτοκαταστροφή. “Ο άνθρωπος είναι μικρός και συνεπώς το μικρό είναι όμορφο” (Ε. Φ. Σουμάχερ). Για μια μικρή περίοδο κυριάρχησε η άποψη για “επαναπροσανατολισμό της τεχνολογίας ώστε να υπηρετεί τον άνθρωπο αντί να τον καταστρέφει”. Στην αρθρογραφία του André Gorz, που συνοψίζει και καταγράφει -κατά την γνώμη μου- με τον καλύτερο τρόπο την οικολογική σκέψη της δεκαετίας του 1970, θα βρούμε συγκεντρωμένες τις επικρατούσες απόψεις, που συγκροτούσαν μια απόπειρα πολιτικής οικολογίας, στα ίδια ακριβώς ζητήματα που μας απασχολούν και σήμερα.

Ας δούμε πως σκέφτονταν τότε τα θέματα αυτά: “Ο γιγαντισμός των μηχανικών μέσων παραγωγής και ο καταμερισμός της εργασίας που επιβάλλει δεν είναι το αναπόφευκτο αποτέλεσμα της ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων και της επιστημονικοτεχνικής προόδου”. Αντίθετα από την κυρίαρχη αντίληψη σήμερα, ακόμη και ο ΟΟΣΑ της δεκατίας του 1970, στον απόηχο της μεγάλης πετρελαϊκής κρίσης, γνωμοδοτούσε και τεκμηρίωνε στις εκθέσεις του υπέρ των μικρής κλίμακας παραγωγικών μονάδων: “είναι πιο πρόσφορες και πιο αποτελεσματικές σε εφευρέσεις και νεωτερισμούς, λιγότερο σπάταλες, προκαλούν λιγότερη μόλυνση, απαιτούν λιγότερες δαπάνες, κ.λ.π.”. Ο γιγαντισμός των επιχειρήσεων, τις δεκαετίες που ακολούθησαν, δεν ήταν, συνεπώς, μια τεχνική αναγκαιότητα, αλλά μια πολιτική επιλογή, μια τροπή των πραγμάτων που επιβλήθηκε, και κατέληξε στο δυστοπικό αποτέλεσμα που σήμερα βιώνουμε με δραματικό τρόπο.

Ένας πολύ μικρός αριθμός πολυεθνικών εταιριών κυριαρχεί στην παγκόσμια οικονομία, απομυζώντας απίστευτο πλούτο, βυθίζοντας τεράστιους πληθυσμούς στην απόλυτη ένδεια και την απόγνωση, προκαλώντας, σωρευτικά, ανυπολόγιστη οικολογική και ανθρωπιστική καταστροφή. “Η επιστήμη και η τεχνολογία, χωρίς να έχουν απαιτήσει τον γιγαντισμό, γέννησαν γιγάντια όργανα επειδή αυτά ζητά το κεφάλαιο και απορρίπτει τα άλλα” (André Gorz). Η ανάπτυξη των μεγάλων πολυεθνικών εταιριών, θέτει υπό αμφισβήτηση και αδειάζει το περιεχόμενο όλων των κρίσιμων κεντρικών εννοιών της Πολιτικής Οικονομίας· απομένουν απολιθωμένες, άδεια κελύφη που δεν τα κατοικεί πια ένα προσδιορισμένο νόημα. Έννοιες που κινούνται με την δύναμη της αδράνειάς τους σ’ ένα κόσμο που δεν τις χρειάζεται, αλλά και σε πλήρη αδυναμία να βάλει κάτι άλλο στη θέση τους.

Στο ίδιο κείμενο ο André Gorz συνεχίζει αναφέροντας το παράδειγμα των ανεμόμυλων (έχοντας υπόψη του τις αναλύσεις για το ζήτημα του ιστορικού Marc Bloch): “οι ανεμόμυλοι μπήκαν στο περιθώριο γιατί δεν επιτρέπουν την μονοπώληση, εφόσον ο άνεμος βρίσκεται παντού και για όλον τον κόσμο”. Η δομή των παραγωγικών δυνάμεων πρέπει να είναι πάντοτε τέτοια “που να εξασφαλίζει την κυριαρχία του κεφαλαίου πάνω στην εργασία” (αυτή είναι και η προσέγγιση του Ivan Illich για το ίδιο ζήτημα). Το ίδιο ερμηνευτικό σχήμα έχει εξηγητική ισχύ και στις περιπτώσεις των τεχνολογιών εκμετάλλευσης της αιολικής και της ηλιακής ενέργειας της εποχής του: “ακόμη και σήμερα”, γράφει, “οι αιολικές γεννήτριες (υπάρχουν μερικά πολύ αποτελεσματικά μοντέλα) και η χρησιμοποίηση της ηλιακής ενέργειας στα νοικοκυριά, δεν ενδιαφέρουν ούτε τις βιομηχανίες ούτε τις τράπεζες”.

Η παραπάνω εκτίμηση με τα σημερινά μέτρα φαίνεται ίσως κοντόφθαλμη σε σύγκριση με αυτό που σήμερα βλέπουμε να συμβαίνει. Αν και ο André Gorz είχε στο μυαλό του μικρής κλίμακας εφαρμογές, σε τοπικό ή οικιακό επίπεδο, η άποψή του βρίσκεται σε ευθεία σύγκρουση με το όψιμο και τόσο έντονο ενδιαφέρον που επιδεικνύεται τα τελευταία χρόνια από τις βιομηχανίες και τις τράπεζες για εφαρμογές (και επενδύσεις σε μεγάλη βιομηχανική κλίμακα) στην αιολική και ηλιακή ενέργεια.

Το τι είχε κατά νου ο André Gorz σχετικά με τις ανεμογεννήτριες, απηχώντας την εποχή του, κάτω από τις πιέσεις τόσο της πετρελαϊκής κρίσης, όσο και του πυρηνικού λόμπι που είχε βρει στις συνθήκες εκείνες μια θαυμάσια ευκαιρία, μικρή σημασία έχει βέβαια τώρα. Στην προσέγγισή του αλλού βρίσκεται ένα διαχρονικό ενδιαφέρον. Οι παρατηρήσεις του (επηρεασμένος από τον Illich, και σε συμφωνία με παρόμοιες ιδέες που διατύπωσαν ο Ε. Φ. Σουμάχερ αλλά και άλλοι στοχαστές), σχετικά με την μονοπώληση και τον γιγαντισμό/συγκεντρωτισμό των τεχνολογιών που προωθούνται, εξακολουθούν να ισχύουν. Εκείνη η κριτική -που τερματίστηκε τόσο άδοξα, χωρίς να έχει καταφέρει να δώσει τη μάχη της- διατηρεί πλήρη και άφθαρτη την γονιμότητά της, και πρέπει να βρεθεί ξανά στην πρώτη γραμμή της επικαιρότητας στις νέες συνθήκες του Πράσινου Καπιταλισμού που διανύουμε.

Ο σχεδιασμός, η δομή και ο τρόπος παραγωγής των ΑΠΕ που προωθούνται επιτακτικά -με πρόφαση την κλιματική αλλαγή- από την βιομηχανία, διαμορφώνουν και επιβάλλουν ένα πλαίσιο προϋποθέσεων και συνθηκών που ο Ιllich -σε μιαν διαφορετική εποχή είχε αποκαλούσε- “ριζικό μονοπώλιο”. Αυτή η εγγενής, απαράγραπτη λογική του οικονομικού συστήματος δεν θα μπορούσε να απουσιάζει και στην περίπτωση των ανεμογεννητριών. Η τάση γιγαντισμού τους, το δίκτυο εκμετάλλευσης, όσο και η διαμόρφωση του θεσμικού πλαισίου που τις αφορά, αποσκοπούν στη δημιουργία συνθηκών “ριζικού μονοπωλίου” ικανή συνθήκη για μια καπιταλιστικού τύπου αξιοποίησή τους. Στην περίπτωση των φωτοβολταϊκών, η δομή της τεχνολογίας τους μπορεί σε μια πρώτη εντύπωση να φαίνεται ότι δεν ακολουθεί το ίδιο μοντέλο, επειδή στηρίζεται και στην ενεργοποίηση του μικροεπενδυτή, στοχεύοντας στη διάχυσή της στον πολεοδομικό ιστό των κατοικιών όσο και των αγροτεμαχίων. Ο γιγαντισμός που προωθεί την μονοπώληση και στην περίπτωση αυτή, όμως, εμφανίζεται στο δίκτυο εκμετάλλευσης αυτής της παραγόμενης ενέργειας: οι μικρής ή μεγαλύτερης κλίμακας εγκαταστάσεις φωτοβολταϊκών επιβάλλεται να συνδέονται στο κεντρικό δίκτυο, ώστε να εξασφαλίζεται η κεντρικά και προγραμματικά ελεγχόμενη λειτουργία των συστημάτων και του δικτύου.

Η αναγκαία σταθερή απόδοση του δικτύου, προσαρμοσμένη στη ζήτηση και ανεξάρτητη από τις καιρικές ιδιοτροπίες της στιγμής, επιτυγχάνεται μόνο με υβριδοποίηση των εγκατεστημένων αιολικών πάρκων ή των φωτοβολταϊκών συστημάτων με μονάδες παραγωγής ενέργειας που λειτουργούν με ορυκτά καύσιμα. Καταλήγουμε δηλαδή και πάλι στον -πανταχού παρόντα- ηλεκτροφασισμό, που νευρώνει τον τεχνολογικό μας πολιτισμό και στρατιωτικοποιεί τις ζωές μας. Για να καταλήξουμε στο τέλος στη χρήση της ίδιας “βρώμικης ενέργειας” -που με τις ΑΠΕ θέλαμε να περιορίσουμε-, χωρίς να καταφέρουμε -αλλά και να θέλουμε- να βγούμε από τον φαύλο κύκλο που κινούμαστε, γιατί αυτή η φαυλότητα ακριβώς είναι που αναζωογονεί το υπάρχον οικονομικοπολιτικό σύστημα. Τα υπόλοιπα, προφάσεις εν αμαρτία.

* διατύπωση που χρησιμοποίησε ο Ivan Illich σε κείμενά του