5. Τοξικομανείς της ανάπτυξης *

Η πρόοδος δημιουργεί μέσα βελτίωσης 
για μη βελτιωμένους σκοπούς.

H. D. Thoreau

Ας δοκιμάσουμε την παρατήρηση του Thoreau και στην καρδιά του συστήματος· σε αυτό που θα χαρακτηρίζαμε -για την κεντρικότητα του ρόλου του και κατ’ αναλογία με μια νευτώνεια αρχή- ως την ικανή συνθήκη που θέτει σε κίνηση το οικονομικό σύστημα του καπιταλισμού: όλες οι προσπάθειες πρέπει να συντείνουν στο να διατηρείται ένα κρίσιμο κατώφλι ποσοστού ανάπτυξης - κάτω από το οποίο το οικονομικό σύστημα βυθίζεται σε ύφεση. Λόγω αυτής της ροπής του συστήματος και των αρνητικών αποτελεσμάτων αυτής της ανάπτυξης - που “πολλαπλασιάζονται παράλληλα με την εξαφάνιση των αιτίων τους” (Baudrillard), οδηγούμαστε σε νέα αύξηση της κατανάλωσης ενέργειας κ.ο.κ. κ.ο.κ. - σε ένα φαύλο κύκλο.

Έχουμε πέσει συνεπώς -εκ συστήματος- στην παγίδα ενός ανεξέλεγκτου μηχανισμού, ενός αυτόματου που ξεδιπλώνει, ολοένα, ένα σπείρωμα καταστροφής, που για τη διατήρησή του σε λειτουργία απαιτείται η κατανάλωση, στο διηνεκές, μιας εκθετικά αυξανόμενης ποσότητας ενέργειας. Έχουμε δημιουργήσει ένα μηχανισμό, που κινεί έναν αόρατο ιμάντα μεταφοράς πλούτου στα χέρια ολοένα και λιγότερων προνομιούχων. Αυτοματοποιούμε όμως έτσι παράλληλα και διαδικασίες ρύπανσης και υποβάθμισης του περιβάλλοντος, αυτοματοποιούμε τις αρνητικές συνέπειες αυτού του γεγονότος σε όλα τα επίπεδα της βιόσφαιρας. Το παραγωγικό καπιταλιστικό σύστημα δεν περιλαμβάνει παρά αλυσίδες παραγωγής αχρηστίας (που ξέρει πολύ καλά να κρύβεται μέσω του design και της διαφήμισης). Και όμως, αυτή η ιδιοσυστατική του συστήματος ροπή παρουσιάζεται, από το δημοσιογραφικό και ακαδημαϊκό κατεστημένο, περίπου ως απαραίτητη για την επιβίωση των λαών.

Η αλήθεια όμως είναι διαφορετική: αν σε κάτι εξυπηρετεί, αν σε κάτι είναι αναγκαία είναι η με κάθε θυσία διάσωση του συστήματος. Κάπως έτσι η “ανάπτυξη”, από ένα απλό μέσο, κατέληξε να περιβάλλεται με το απρόσβλητο ενός σκοπού. Κυκλοφορεί ως έννοια στους λειμώνες της οικονομικής σκέψης σαν η ιερή αγελάδα του δυτικού τρόπου ζωής. Μέχρι και το τελευταίο μας εγκεφαλικό κύτταρο έχει κυριευθεί από την λογική της ανάπτυξης για την ανάπτυξη, έχει παγιδευθεί στην ουτοπική λογική του συστήματος που απαιτεί να καταναλώνουμε ολοένα και περισσότερη ενέργεια. Αδιαφορώντας για το τι παράγουμε, πώς το παράγουμε, και για ποιο σκοπό, οξύνουμε σκανδαλωδώς τις κοινωνικές ανισότητες, συντηρώντας ατελέσφορες υποσχέσεις απέναντι σε αποχαυνωμένες μάζες. Αρκεί μόνο να παράγουμε, Παραγωγή ακόμη και αχρηστίας - αν δεν έχουμε τι να παράγουμε.

"Παραγωγή για την παραγωγή, ανάπτυξη για την ανάπτυξη, σπατάλη των αναντικατάστατων πηγών, λεηλασία του πλανήτη, όλο και πιο πολύπλοκη και δαπανηρή ικανοποίηση στοιχειωδών αναγκών (της αναπνοής, της ανάπαυσης, της καθαριότητας της κατοικίας, της κίνησης, κ.λ.π.). Αύξηση των ανθρώπινων στερήσεων και ταυτόχρονη αύξηση της μάζας των εμπορευμάτων που έφτασαν να αντικαθιστούν ό,τι μέχρι τώρα ήταν δωρεάν: τον αέρα, τον ήλιο, το χώρο, τα δάση, τις θάλασσες,…”. Σε ποιον ανήκουν τα παραπάνω λόγια; “Όσο και αν κάνει εντύπωση”, γράφει ο Adre Gorz το 1973, “αυτές οι απόψεις περιλαμβάνονταν ...στο μνημόνιο Mansholt, αναφορά Meadows στη λέσχη της Ρώμης”. Μεσούσης της πετρελαϊκής κρίσης, της κρίσης που οδήγησε στην ήττα όλων των δυνάμεων που θα μπορούσαν να γίνουν φορείς αλλαγής για ένα πιο ανθρώπινο κόσμο, στην ήττα της πολιτικής, στην συκοφάντηση και υποβάθμιση κάθε έννοιας συλλογικότητας, στην γραφειοκρατικοποίηση και τεχνικοποίηση κάθε πλευράς της ζωής. Της κρίσης που άφησε πίσω της την άνευ όρων παράδοση της εξουσίας σε ένα τεχνοκρατικό και πολιτικό κατεστημένο (που βρίσκεται κάτω από τον έλεγχο των ισχυρών του χρήματος, και μόνο σε αυτούς φαίνεται να λογοδοτεί). Αυτό που σήμερα ζούμε από εκείνη την περίοδο εξακολουθεί και απλώνει τις ρίζες του.

Με τι μπορεί να αντισταθεί ο πολίτης; – απομονωμένος, κλεισμένος σε ένα τανυσμένο, υπερτροφικό, ναρκισσιστικό εγώ, αποχαυνωμένος, ανυπεράσπιστος από κάθε μορφή συλλογικότητας. Όποιος αντιστέκεται έχει να αντιμετωπίσει ωκεανούς βλακείας που μεταδίδεται με όλα τα μέσα σαν αρρώστια. Και η δημοκρατία; Η απαξίωση και η υποβάθμισή της αφού δοκίμασε διάφορες μορφές, έχει καταλήξει διακοσμητική, με τα κοινοβούλια να έχουν μετατραπεί σε θεατρικές σκηνές προσομοίωσης διαδικασιών λήψης αποφάσεων, που προαποφασίζονται εξωκοινοβουλευτικά. Καθώς στην πραγματικότητα η εξουσία έχει μεταφερθεί αλλού, σε τεχνοκρατικούς μηχανισμούς, για τους πολιτικούς δεν απομένει πια παρά να καταλήξουν μαριονέτες στα χέρια επιδέξιων επικοινωνιολόγων, άβουλοι και μοιραίοι, ικανοί μόνο -και είναι ικανοί σε αυτό, επιλέγονται να είναι ικανοί σε αυτό- να εκμαυλίζουν και να χειραγωγούν, να δημιουργούν την μεγάλη αφαίρεση, την κοινή γνώμη.

* διατύπωση που χρησιμοποίησε ο Ivan Illich σε κείμενά του