Μετά την εξάντληση της γεωγραφίας

Έγραφε - έγραφε ο Verne (με τον καημό -παρ' όλη τη φήμη που είχε αποκτήσει- ότι δεν θα γινόταν ποτέ ένας Hugo). Η αρχή ενός ακόμη μυθιστορήματος: Σε μια λέσχη, κάποια μέλη συζητάνε παίζοντας χαρτιά. Η κουβέντα έρχεται στο πρωτοσέλιδο θέμα των ημερών, τον κλέφτη της Τράπεζας του Λονδίνου που εξακολουθούσε να παραμένει ασύλληπτος.

«Πού θα μπορούσε να πάει»;

«Δεν ξέρω», αποκρίθηκε ο Α. Στιούαρτ, «αλλά μην ξεχνάμε ότι ο κόσμος είναι μεγάλος».

«Ήταν κάποτε…», είπε χαμηλόφωνα ο Φογκ.

«Τι εννοείτε λέγοντας κάποτε»;

«Μήπως κατά τύχη, ο κόσμος έγινε πιο μικρός»;

«Ασφαλώς», απάντησε ο Γκοτιέ Ραλφ.

«Συμφωνώ με τον κύριο Φογκ. Ο κόσμος έγινε πιο μικρός, αφού σήμερα είμαστε σε θέση να κάνουμε το γύρο του δέκα φορές πιο γρήγορα απ’ ότι πριν 100 χρόνια. Και το γεγονός αυτό σημαίνει ότι οι έρευνες για την ανεύρεση του κλέφτη έχουν πολύ περισσότερες πιθανότητες επιτυχίας από ό,τι στο παρελθόν».

«Αλλά και ο κλέφτης έχει περισσότερες πιθανότητες να ξεφύγει!»

«…Παραδέχομαι, κύριε Ραλφ, ότι χρησιμοποιήσατε ένα παράξενο τρόπο για να μας πείτε ότι ο κόσμος έχει γίνει πιο μικρός! Το γεγονός ότι σήμερα μπορούμε να κάνουμε το γύρο του μέσα σε τρεις μήνες…» «Αρκούν οι ογδόντα ημέρες», είπε ο Φίλεας Φογκ.

«Ο γύρος του κόσμου σε 80 ημέρες». Το θέμα του Verne σε αυτό το μυθιστόρημα είναι η στιγμή της συνειδητοποίησης της σημασίας που είχε για τον δυτικό κόσμο η εξάντληση του (γεωγραφικού) χώρου. Ο πλανήτης έχει αρχίσει να μοιάζει σαν στενό ρούχο για τον αρπακτικό καπιταλισμό του 19ου αιώνα. Οι πρωτοπόροι, πραγματοποιώντας όλους τους προηγούμενους αιώνες παρακινδυνευμένα ταξίδια προς κάποιο αχαρτογράφητο άγνωστο, πέρα από τα όρια της εκάστοτε ναυσιπλοΐας, επέκτειναν διαρκώς τα όρια της γεωγραφίας για τον κτητικό δυτικό άνθρωπο. Την εποχή του Verne αυτή η διαδικασία είχε σχεδόν ολοκληρωθεί. Η φιγούρα του εξερευνητή έχει πάψει πλέον να τροφοδοτεί το λαϊκό φαντασιακό, είναι η σειρά του εφευρέτη να κερδίσει το δικό του μερίδιο στη φήμη, να ζήσει τη δική του εποχή (την εποχή του Verne όλα έδιναν την εντύπωση ότι άρχισε ξαφνικά να βρέχει φαιά ουσία). Η αποίκηση του χώρου είχε ολοκληρωθεί, μια περίοδος του καπιταλισμού είχε εξαντλήσει το καύσιμό της. Νέα μέσα μεταφοράς που περιπλέκουν τα παίγνια γεωπολιτικής, αποικιοκρατία. Η περσόνα του Φογκ δεν αντιπροσωπεύει τον δον Κιχώτη των εξερευνητών την εποχή της εξάντλησης της γεωγραφίας, αλλά τον αποικιστή του χρόνου μέσω της ταχύτητας. Η πανοπλία του είναι μια λοκομοτίβα. Το κίνητρο του ταξιδιού σε αυτό το έργο δεν είναι μια άγνωστη αχαρτογράφητη περιοχή: Εγκαινιάζει τη μετάβαση από την αποικιοκρατία του (γεωγραφικού) χώρου στην αποίκηση του χρόνου. Η ανάπτυξη των νέων μέσων μεταφοράς εγκαινίασε στην ιστορία μια διαδικασία που η αξία της για την καπιταλιστική οικονομία έγκειται στο διαρκές ξεπέρασμά της (τεχνολογικά), διαδικασία που ο Βιριλιό απέδωσε ως «τεϋλοριστική συστολή των αποστάσεων». Στο μυθιστόρημα του Verne, επίτευγμα δεν είναι η συντόμευση του χρόνου ταξιδιού -ένα ρεκόρ που η αξία του άλλωστε έγκειται στο ότι προορίζεται να ξεπεραστεί-· επίτευγμα τώρα είναι η δυνατότητα μιας προγραμματικά ελεγχόμενης με χρονική ακρίβεια κίνησης, στο πλαίσιο ενός δικτύου μεταφορών και επικοινωνιών. Η τεχνολογία προσφέρει κύκλους καπιταλιστικής οικονομικής επέκτασης πάντα στο έδαφος μιας εξάντλησης, μειώνοντας ολοένα το ζωτικό χώρο του ανθρώπου, παραβιάζοντας επικίνδυνα τα όρια που επιβάλει η φυσιολογία του. Όταν, λοιπόν, δεν υπάρχει πλέον τίποτε να εξερευνηθεί (εξάντληση του χώρου), ακολουθεί η κατάκτηση του χρόνου μέσω της ταχύτητας. Η καπιταλιστική επέκταση συμβαίνει πάντοτε πάνω στις στάχτες του παλαιού, παλαιό τώρα είναι ο χώρος (ο κόσμος στις τρεις διαστάσεις): καταστροφή του χώρου μέσω του χρόνου (διάσχισής του). Μαρξ. Ο καπιταλισμός επινοεί από τότε τεχνολογίες που συστέλλουν ή διαστέλλουν το εκτατό μέσω της τέταρτης διάστασης. Γιγαντισμός και παράλληλα νανισμός, τεχνολογίες macro αλλά και micro, αρκεί να εγκαθιστούν ένα μονοπώλιο ισχύος. 

Το πανεποπτικό βλέμμα της δορυφορικής λήψης σήμερα, εξυπηρετήθηκε την εποχή του Verne, από την ταχύτητα των μέσων μεταφοράς. Μετατροπή του τοπίου σε τοπίο έξω από το παράθυρο ενός μέσου. Το μέσο δεν έχει σημασία, αρκεί να βάζει το τοπίο σε ράγες, σε τροχιά. Το τοπίο σε τροχιά: ιμάντας παραγωγής που αποκλείει το απρόοπτο. Απρόοπτο εδώ είναι η αιφνίδια ακινησία του μέσου που η αιτία της δεν ανήκει στον προγραμματισμό του μέσου, δεν αποτελεί δομικό στοιχείο του δικτύου.

Το σύστημα των αυτοκινητοδρόμων -από ένα σημείο της ανάπτυξής του και μετά- επεκτείνει το δίκτυο των μεταφορών που δημιούργησε ο σιδηρόδρομος. Επέκταση στο γήινο σώμα, που δεν είχε ανάγκη την στρατηγική της ρωμαϊκής επέκτασης, του «σεβασμού» δηλαδή των τοπικών συνθηκών και των πολιτισμικών διαφορών που συναντούσε. Ο ιμπεριαλισμός των νέων μέσων μεταφοράς επέβαλε παντού στο ισοπεδωτικό, σαρωτικό πέρασμά του τα δυτικά πρότυπα. «Όλα δημιουργούν στον επισκέπτη την εντύπωση ότι κάποια αγγλική εμπορική πόλη από τις κομητείες του Κεντ ή του Κάρεϊ διαπέρασε τη γήινη σφαίρα και ξεπρόβαλε σχεδόν στους αντίποδες, σε εκείνο το σημείο της Κίνας». «Είχε την εντύπωση, ότι εξακολουθούσε να βρίσκεται στη Βομβάη, την Καλκούτα ή την Σιγκαπούρη. Μια ολόκληρη αλυσίδα από τέτοιες αγγλικές πόλεις διατρέχει σήμερα όλο τον κόσμο».

Στον «Γύρο του κόσμου…» η φύση δεν είναι άλλο από την πηγή του απρόοπτου, του απρόβλεπτου, είναι ο παράγοντας που όταν δεν ελέγχεται τεχνολογικά δημιουργεί εμπόδια, καθυστερήσεις, αιτίες αιφνίδιας ακινησίας του μέσου μεταφοράς. Είναι το ανορθολογικό στοιχείο σε μια εποχή θετικισμού (που δεν άφησε εκτός της σφαίρας επιρροής του, έως ένα βαθμό, ούτε το έργο του Μαρξ). «Έπεσε η νύχτα. Μια νύχτα γεμάτη από τους βρυχηθμούς των τίγρεων, τα μουγκρίσματα των αρκούδων και τα ουρλιαχτά των λύκων που τρέπονταν σε φυγή καθώς η ατμομηχανή χιμούσε ανάμεσά τους».

Οι εφευρέσεις πρόσφεραν νέες αχαρτογράφητες περιοχές στην οικονομία, στον Βερν νέες προοπτικές για δράση, μια ύστατη προσπάθεια ανανέωσης του ρομαντικού υποκειμένου. Το τεχνολογημένο περιβάλλον δίνει νέες προοπτικές για δράση. Βουλιμία του Βερν από μυθιστόρημα σε μυθιστόρημα για νέες αφιλόξενες περιοχές του αγνώστου, φιλόξενες όμως στη δράση. Είναι πάντοτε η συνάντηση του τεχνολογημένου με το φυσικό, αδιαμεσολάβητο από την τεχνολογία, περιβάλλον. Καπιταλιστική βουλιμία για επέκταση, μετά την εξάντληση της γεωγραφίας: αποικιοκρατία με άλλα μέσα, καπιταλιστική επέκταση μέσω της τεχνολογίας.

Η σφοδρή επιθυμία του βλέμματος: πριν καταβροχθίσει τον χώρο «με μια βουλιμία απαράμιλλη στην ιστορία των ανθρώπινων μεταναστεύσεων, ο σκαπανέας (πιονέρος) τον καταβροχθίζει ήδη με μια ματιά - στην Αμερική, όλα αρχίζουν και όλα τελειώνουν με τη σφοδρή επιθυμία του βλέμματος». (Frederick J. Turner, 1894). Το νόημα της Αμερικής: Ο αστικός χρόνος ως αφαίρεση από τον χρόνο της εμπειρίας καταστρέφει το χώρο (εξαντλώντας τον) μέσω της ταχύτητας. Για την Ευρώπη η «Αμερική ήταν ένα λάθος» (Freud) που όμως μετά από την εξάντληση δύο μεγαπολέμων, το λάθος άπλωσε τον ιστό του σε ολόκληρο το γήινο σώμα.

Το σχήμα. Ο καπιταλισμός δεν αναπτύσσεται πλέον μόνο σε παραποτάμιες πόλεις, λιμάνια και σταθμούς τραίνων. Με την αυτοκίνηση μπορεί να κατακτήσει κάθε γωνιά του πλανήτη. Την εποχή της ανάπτυξης των μέσων μεταφοράς, η Γη αρχίζει να φαίνεται απελπιστικά μικρή. Σε μια πρόσφατη διαφήμιση της Mercedez Benz διαβάζουμε: «Η συνολική επιφάνεια της γης είναι περίπου 510.000.000 τ.χ. ΚΡΙΜΑ!».

Εξάντληση της γεωγραφίας, τεϊλορισμός των αποστάσεων που ακολούθησε την ολοκλήρωση των εξερευνήσεων. Όπως οι μηχανές απορρόφησαν την εργασία (δημιουργώντας την δυστοπία ενός κόσμου βασισμένου στην εργασία, χωρίς εργασία), τα μέσα μεταφοράς -με τη σειρά τους- απορρόφησαν το ταξίδι του εξερευνητή. Η μαθηματικοποίηση του κόσμου που προέκυψε μέσω (του ελέγχου) της ταχύτητας είναι η κυριαρχία του χρόνου πάνω στο χώρο. Τρέλα της συνεχούς μεταβολής. Επιτάχυνση/πύκνωση ακόμη και της Ιστορίας (Στάινερ). Μέσω του χρόνου κυριαρχούμε στο χώρο καταργώντας τον. Όλα παίζονται στα όρια. Κάθε φραγμός κάθε όριο αδιάκοπα βρίσκεται καταργημένο: κανένα όριο δεν είναι απαραβίαστο αν υπάρχει η τεχνολογία γι' αυτό, κανένα ιερό, καμιά απαγόρευση δεν μπορεί να προφυλάξει πλέον κανένα «χώρο», κανένα άβατο. «Ο τροχός και οι μεταμορφώσεις του» μέσα στην ιστορία, γίνεται «επιταχυντής ανθρωπίνων έργων και αρχιτέκτονας αδιάκοπα νέων κοινωνικών σχέσεων» (Μάρσαλ Μακ Λούαν). Στο πεδίο των ιδεών, η διάλυση μιας μορφής συνείδησης, είναι αρκετή για να σκοτώσει μια ολόκληρη εποχή, παρατηρούσε ο Μαρξ. Η Σεχραζάτ σε μια ακόμη κερδισμένη νύχτα αφηγείται: «Στα Κανάρια νησιά, υπήρχε ένα τεράστιο μπρούντζινο άγαλμα ενός ιππέα, που έδειχνε με το σπαθί του δυτικά. Στο βάθρο υπήρχε μια επιγραφή: «Γυρίστε πίσω. Στα νώτα μου δεν υπάρχει τίποτε» (F. Burton, 1001 Nights, vol. II, σ. 141). Το άγαλμα προς τιμήν της εξάντλησης της γεωγραφίας θα έπρεπε να γράφει: «Δεν έμεινε κανένα μέρος που να μην έχετε πάει, αποικίστε τώρα το χρόνο». Η αποίκιση του χρόνου όμως (μας έμαθε ο Μαρξ), μπορεί να γίνει μόνο μέσω της καταστροφής του χώρου.

 Ο μυθιστορηματικός Φίλεας Φογκ, κινήθηκε σε τροχιά αντίθετη από τον Κολόμβο. Τα κίνητρά τους -εκ διαμέτρου αντίθετα- καθόρισαν και τις τροχιές τους. Και οι δυο βασίστηκαν στη σφαιρικότητα του γήινου σώματος. Ο Κολόμβος αναζήτησε νέους θαλάσσιους δρόμους, παρακάμπτοντας (αποφεύγοντας για την ακρίβεια) το πολιτιστικό πανδαιμόνιο της Ανατολής - στο πλαίσιο της γεωπολιτικής της εποχής του. Απέτυχε στο στόχο του γιατί σκόνταψε επάνω σε μια νέα Ήπειρο, έχοντας γίνει θύμα της ανυπομονησίας της εποχής του -που τροφοδοτούσε η πίστη στην εξάντληση της γεωγραφίας- δεν επέτρεψε στον εαυτό του, ούτε καν σαν υπόθεση εργασίας, τη σκέψη μιας ακόμη αχαρτογράφητης ηπείρου. Για τον μυθιστορηματικό Φογκ/Βερν, στο σημείο εξάντλησης της γεωγραφίας, δεν απέμενε παρά μόνο ένας τελευταίος άθλος να πραγματοποιηθεί: το παράδοξο μιας επιστροφής χωρίς ταξίδι επιστροφής: το παράδοξο ενός ταξιδιού όπου η αφετηρία και ο προορισμός συμπίπτουν γεωγραφικά. Την εποχή του Βερν το «αποικιοκρατικό δαιμόνιο» της Αγγλίας έχοντας εξαντλήσει τη γεωγραφία, όπου δεν απέμενε πλέον τίποτε που να μην είναι γεωπολιτική στο πλαίσιο του καπιταλισμού, προετοιμαζόταν με τα νέα μέσα μεταφοράς για ένα νέο κύμα αποικισμού μέσω της χρονικής διάστασης (τεχνολογικές μεθόδους καταστροφής του χώρου μέσω του χρόνου).

Ένα βλέμμα πρωτόγνωρο πάνω στη γεωγραφία, καταργεί μια οπτική συνήθεια αιώνων: το επίπεδο του γήινου ορίζοντα αρχίζει να καμπυλώνεται στη συνείδηση. Ένα νέο βλέμμα που διεύρυναν πολλά χρόνια αργότερα οι τεχνητοί δορυφόροι. Η ταχύτητα, αποστερώντας από το ταξίδι το βιωματικό του χρόνο, απανθρωποποιεί το ταξίδι, οδηγεί τον άνθρωπο, στα όρια της φυσιολογίας του, σε ψυχοσωματική εξάντληση/εξαθλίωση. Το ταξίδι πρέπει να συντηρείται με τη μέγιστη ταχύτητα του εκάστοτε μέσου  - για την εποχή.

Στο βιβλίο του Βερν, κάθε φορά που το μέσο μεταφοράς ακινητοποιείται, ένα γεγονός πολιτιστικά διαφορετικό έρχεται να διασταυρωθεί. Η ταχύτητα και ο προγραμματικός έλεγχός της με τα μέσα μεταφοράς γίνεται το συγκριτικό πλεονέκτημα του δυτικού πολιτισμού. Εμπόδια βάζουν η φύση και οι τοπικοί αναχρονισμοί. Η τεχνολογία δεν είναι παρά ένας αδιάκοπος αγώνας για την κυριάρχηση της φύσης. Τα προβλήματα κατά την διαδρομή δεν είναι μηχανικές βλάβες, ατυχήματα, αστοχία υλικών, αλλά καθυστερήσεις εξαιτίας απρόβλεπτων καταστάσεων που βάζει ο φυσικός και πολιτισμικός περίγυρος καθώς διασχίζεται από το μέσο μεταφοράς, (Ένα κοπάδι βουβάλια, τοπικά έθιμα και κουλτούρες, αναχρονιστικοί θεσμοί, τοπικοί δικαστές, ινδιάνοι κ.λ.π.). Αντίβαρο όλων αυτών η επινοητικότητα/εφευρετικότητα του δυτικού ανθρώπου, η ικανότητά του αξιοποίησης των τεχνολογικών μέσων. Η σύγκρουση με ό,τι θεωρείται ότι ανήκει στον παλαιό κόσμο γενικεύεται από την αστική τάξη· πολιτισμοί, θρησκείες, νοοτροπίες, αναχρονισμοί βρίσκονται απέναντι από το κλείστρο του όπλου της.

Και πανταχού παρόν ένα ρολόι, να απεικονίζει έναν υπαρξιακά αδυσώπητο χρόνο. «Το ρολόι και όχι η ατμομηχανή είναι η βασική μηχανή της σύγχρονης βιομηχανικής εποχής», παρατηρεί ο Elias. «Καμιά άλλη μηχανή δεν είναι τόσο πανταχού παρούσα. Το ρολόι μεταμόρφωσε την κοινωνία και επέβαλε σε όλους την τυραννία του χρόνου, ενώ συγχρόνως έκανε δυνατή τη χρονική αφαίρεση, έξω από κάθε ανθρώπινη εμπειρία». Ήταν όμως η εφεύρεση του ρολογιού που επέβαλε την τυραννία του χρόνου, ή η ανάδυση της οικονομίας της αγοράς που την έκανε αναγκαία;

Η τυραννία του χρόνου: «Το εκκρεμές του ρολογιού χτυπούσε τα δευτερόλεπτα με απαράμιλλη ακρίβεια». Το αόρατο χέρι του ρολογιού πρωταγωνιστεί κρυμμένο πίσω από κουρντισμένα βήματα, λόγια, βλέμματα στο βιβλίο του Βερν «ο γύρος του κόσμου…». Εγκαινιάζεται ο Παγκόσμιος χρόνος (που ο τρόπος μέτρησής του προσφέρει και το αφηγηματικό εύρημα που κλιμακώνει τη δράση στο βιβλίο). Η μέτρηση του χρόνου όμως πάνω στο γήινο σώμα ως σύστημα αναφοράς, μετατρέπει τη γη σε καθεδρικό ναό της νέας θεότητας.

Στο βιβλίο του Βερν δεν ενδιαφέρει το ταξίδι, αλλά η χρονική του συρρίκνωση. Η ταχύτητα των νέων μέσων αποστερεί από το ταξίδι τον βιωματικό του χρόνο: Το ταξίδι απανθρωποποιείται. Η εποχή του Βερν αρχίζοντας να κινείται με την ταχύτητα ενός τραίνου, χωρίς να το συνειδητοποιεί αρχίζει ήδη από τότε να ζει σε ένα μικρότερο πλανήτη και το κεφάλαιο σε έναν μεγαλύτερο. Σε υπαρξιακό επίπεδο έχουμε συστολή του χώρου μέσω της ταχύτητας που αναπτύσσουν τα νέα μέσα μεταφοράς, για να κρυφτεί αυτή η βιωματική αλήθεια όλα μετατρέπονται σε οικονομία.

Συρρικνώσαμε τη γη. Το 1911 ο Charles Gide έγραφε: «Παραγωγικότης των μηχανών. Αύτη ηυξήθη καταπληκτικώς κατά τους τελευταίους χρόνους και βαίνει αυξανόμενη διαρκώς. Ούτω τα αγγλικά εργοστάσια παράγουσι μέτρα βαμβακερών υφασμάτων τόσον πολλά, ώστε δι’ αυτών δύναταί τις να περιζώσει την Γην 300 φοράς ήτοι 12 δις υάρδας. Ηδύνατο δε να κατασκευάσωσι και επενδύτην της Γης εκ βαμβακερού υφάσματος, αν εύρισκον αγοραστάς». 

«Η γη μια σιδερένια σφαίρα καταδίκου βροντοχτυπάει στο πόδι μου αλυσσοδεμένη», τραγουδούσε ο Μαγιακόφσκι. Tο 2000 ο Νεγκρεπόντε έγραφε: Στην εποχή που ο πλανήτης έγινε ψηφιακός «θα μοιάζει και θα αισθάνεται σαν το κεφάλι της καρφίτσας». Κι ο Μποντριγιάρ: "Η γη μετατρέπεται σε διαστημόπλοιο". Στις 20 Ιουλίου του 2006 μια ιστοσελίδα καλούσε τους επισκέπτες της στις 13:39:13 ακριβώς να αρχίσουμε να χοροπηδάμε ταυτόχρονα όλοι μαζί ώστε να μετατοπιστεί ο άξονας περιστροφής της Γης, …σώζοντας έτσι τον πλανήτη από την κλιματική αλλαγή. «Πήδα και σώσε τον πλανήτη». Η ισχύς όχι πλέον «εν τη ενώσει», αλλά στον ακαριαίο συντονισμό. Το 2013 ο Έρικ Σμιντ της google έξέφρασε την ανυπομονησία της δικής μας εποχής. «Το μοναδικό όριο είναι η φαντασία. Ο ουρανός είναι το όριο» δήλωσε,  προαναγγέλοντας το άνοιγμα της εταιρίας στους τομείς της αυτοκινητοβιομηχανίας και της βιοτεχνολογίας. 

Γιάννης Ψαραύτης

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
Phileas Fogg (Φιλεας Φογκ), ο βασικός χαρακτήρας του μυθιστορήματος του Ιουλίου Βερν "Ο γύρος του κόσμου σε 80 ημέρες". Ο γύρος του κόσμου σε ογδόντα ημέρες, εκδ. Deagostini Hellas, 2002.
Charles Gide, φημισμένος Γάλλος οικονομολόγος (1847-1932). Το απόσπασμα προέρχεται από άρθρο του 1934, που δημοσιεύθηκε σε τεύχος της σειράς "Λαϊκό Πανεπιστήμιο της Βραδυνής".