Του Μαρινέτι το μπαρούτι

Γιάννης Ψαραύτης

Για τον βουλιμικό καπιταλισμό, το έδαφος δεν είναι σαν τη θάλασσα ή τον αέρα, που είναι παντού δρόμος. Για να πάει το σύστημα του Ford παντού, χρειάζεται να βγει έξω από τα εργοστάσια, να κυριεύσει ό,τι βρίσκεται εκεί: αντικείμενα, επιθυμίες, ανάγκες, κάθε πλευρά της ζωής. Το προϊόν που κατασκεύαζε ο Ford έμελλε να γίνει το μέσο/όχημα που θα μετέφερε την μέθοδό του αποτελεσματικά έξω από τα εργοστάσια, υποτάσσοντας στους σκοπούς της καπιταλιστικής ανάπτυξης όλες τις υποδομές, χειραγωγώντας κάθε πλευρά της ζωής, μεταφέροντας τις καπιταλιστικές σχέσεις παραγωγής εκεί που χωρίς τα νέα μέσα μεταφοράς δεν θα μπορούσαν ποτέ να φτάσουν, κοντολογίς σε ολόκληρο το γήινο σώμα. Η αυτοκίνηση ολοκλήρωνε τη διαδικασία που είχε ξεκινήσει ήδη με τα δίκτυα των σιδηροδρόμων. Τα ηλεκτρικά και πληροφοριακά δίκτυα αποτέλεσαν, σε μια επόμενη επέκταση, το νευρικό σύστημα ενός νέου κόσμου.

Οι ισχυροί του χρήματος της περιόδου του μονοπωλιακού καπιταλισμού στην Αμερική, μοιράζουν τη χώρα, περιοδικό πολιτικής σάτυρας Puck, 1885

 Η τέχνη βέβαια πιάνει δουλειά πολύ πριν από τους εκσκαφείς, προετοιμάζοντας το έδαφος. 1909. «…Δηλώνουμε ότι το θαυμαστό μέρος του κόσμου πλουτίστηκε με μια νέα ομορφιά: την ομορφιά της ταχύτητας … ο Χώρος και ο Χρόνος πέθαναν χτες. Εμείς ζούμε κιόλας το απόλυτο, γιατί πλέον έχουμε δημιουργήσει την αιώνια ταχύτητα πανταχού παρούσα … ένα βρυχώμενο αυτοκίνητο είναι πιο όμορφο από τη Νίκη της Σαμοθράκης».

Οι φουτουριστές, φέρνοντας την αισθητική της ταχύτητας και της τεχνολογίας στο κέντρο του πολιτικού -γνωρίζουμε εμείς-, προετοίμασαν ιδεολογικά το έδαφος για τον φασισμό. Παρέσυραν όμως και μια γενιά που ήταν έτοιμη για επανάσταση. «Έι, γλέντια τώρα των φουτουριστών, το φράκο της παλιατσουριάς θα ξηλωθεί φαρδιά πλατιά!». «Σε κάθε νέο του Μαρινέτι το μπαρούτι σε κάθε γέρο του Ουγκώ η σοφία», μπορούσε ακόμη να τραγουδά ο Μαγιακόφσκι.

Η «ελευθερία» εναντίον του παλαιού κόσμου της φεουδαρχίας, των μνημείων, των μουσείων και των καθεδρικών, η βασισμένη στην αδρεναλίνη του εποχούμενου φουτουριστή, έφερνε τους καθεδρικούς των εργοστασίων μαζικής παραγωγής, την καθυπόταξη του ανθρώπινου παράγοντα σε εξοντωτικές, επαναληπτικές λειτουργίες μηχανών στις οποίες περνάει σιγά σιγά και ο έλεγχος της παραγωγής. «Η σάρκα και η μηχανή» γίνονται «οι μύες της ζωής» (Kazimir Malevich). Ο μη προνομιούχος της νέας εποχής που δοξολογούσαν οι ποιητές, βίωνε κι αυτός την ταχύτητα όχι σαν ίλιγγο αδρεναλίνης όμως, αλλά ως παροξυσμό παραγωγικότητας, (γιατί η ταχύτητα, από τη στιγμή που ένας κόσμος βασίζεται σ’ αυτήν, σαρώνει τα πάντα, σε όλα τα επίπεδα). Η εποχή του Ford: ζωή χωρίς νόημα, που δεν δικαιώνει ούτε ο θάνατος, απαξίωση/στρατιωτικοποίηση της ζωής, στοίβαγμα σε άθλια παραπήγματα και εποχή παραπλανημένων ποιητών - «Πιο δυνατά αγκομάχα μηχανή και μη σωπαίνεις στους αιώνες» (Μαγιακόφσκι).

Η ταχύτητα -πέρα από το φετιχισμό της- για τον καπιταλισμό, δεν έχει αξία από μόνη της. Αποκτάει αξία μόνο όταν γύρω από αυτήν οργανώνεται ένα δίκτυο. Το σημαντικό δεν είναι η ταχύτητα αλλά -από ένα σημείο κι μετά- η δυνατότητα προγραμματισμένης μετακίνησης που επιτρέπει την ύφανση ενός δικτύου. Αυτός είναι ο λόγος που ο Verne δεν χρησιμοποιεί το αερόστατο ως μέσο μεταφοράς στο μυθιστόρημά του «Ο γύρος του κόσμου σε 80 ημέρες». Το ταξίδι με αερόστατο (παρόλο το πάθος του Verne για τα αερόστατα) δεν ενδιαφέρει στο μυθιστόρημα επειδή ακριβώς ως μέσο μεταφοράς αντιστέκεται στην προγραμματισμένη κίνηση, καθώς υπόκειται στο απρόβλεπτο των ανέμων (ανορθολογικό στοιχείο). Στην κινηματογραφική εκδοχή του έργου από τον Μ. Τοντ (1956), γίνεται -αυθαίρετα- χρήση αερόστατου. Στην αρχή του ταξιδιού διασχίζουν την Μάγχη με αερόστατο με σκοπό να φτάσουν στο Παρίσι, κάποια στιγμή καθώς περνάνε πάνω από μια κορυφή των Άλπεων, ο Φογκ απλώνει το χέρι του κρατώντας ένα δοχείο για να μαζέψει λίγο χιόνι και να παγώσει έτσι τη σαμπάνια του. Κατά κακή τύχη η σκηνή είναι ευρηματική, σε σημείο που το αερόστατο κερδίζει περίοπτη θέση στην αφίσα της ταινίας, κάτι που βέβαια συνιστά παρανόηση του έργου, αφού βρίσκεται πέρα από τις προθέσεις του συγγραφέα σε αυτό το έργο.

Ο Verne στο έργο αυτό, χρησιμοποιεί/αξιοποιεί/ενδιαφέρεται για μέσα μεταφοράς/επικοινωνίας μόνο στο βαθμό που μπορούν να εδραιώσουν ένα παγκόσμιο δίκτυο. Χρησιμοποιούνται βέβαια ως μέσα μεταφοράς αυτοσχέδιες λύσεις της στιγμής όπως ένας ελέφαντας (σελίδες όπου οι ήρωες βρίσκονται αντιμέτωποι με τις ιδιοτροπίες του), ένα αυτοσχέδιο ιστιοφόρο έλκηθρο, ένα σαπιοκάραβο (λύση ανάγκης) που ξεμένει από κάρβουνο και τότε γίνεται το ίδιο το καύσιμό του (καίγοντας την ξυλοδομή του). Ως στοιχεία της πλοκής εξυπηρετούν την ανάγκη να ανεβαίνει που και που το θερμόμετρο της ανάγνωσης (ο Verne δεν ξεχνάει ποτέ τον εκδότη του). Στην οικονομία του μυθιστορήματος όμως χρησιμοποιούνται εκτός προγράμματος και σε περιπτώσεις που κάποιο εμπόδιο -εκτός δικτύου δυνάμεις-: αναχρονιστικοί θεσμοί, φυσικά φαινόμενα, παραδοσιακά στοιχεία, τοπικές κουλτούρες, οτιδήποτε δηλαδή στέκεται εμπόδιο στην καπιταλιστική επέκταση του δυτικού, αποικιοκρατικού κόσμου (που είναι και το κεντρικό θέμα του μυθιστορήματος). Επιπλέον, δίνουν πρώτης τάξεως ευκαιρίες για επίδειξη «εφευρετικού πνεύματος» από τον δυτικό τύπο ανθρώπου, όταν πρέπει να αντιδράσει υπό πίεση σε ένα πολιτισμικά αφιλόξενο περιβάλλον. Δεν θεωρείται άδικα κάτοχος του «αποικιοκρατικού πνεύματος», γράφει ο Verne για τον ήρωά του.  

Στον καπιταλισμό υπάρχει η τάση, η εκμετάλλευση και η διανομή πόρων, αργά ή γρήγορα, να οργανώνεται σε δίκτυο. Ένας τέτοιος μετασχηματισμός απαιτεί κατάλληλη τεχνολογία, η οποία καθορίζει την μορφή που θα πάρει. Η εφεύρεση του Watt έκανε την αρχή με την ώθηση που έδωσε στις μεταφορές - που κλιμακώθηκε με την ανάπτυξη του δικτύου των σιδηροδρόμων και επεκτάθηκε σε επόμενη φάση στην αυτοκίνηση, για να καλύψει το δίκτυο των μεταφορών ολόκληρο το γήινο ανάγλυφο. Η ηλεκτρική τεχνολογία με τη σειρά της, αποδείχθηκε η κατάλληλη τεχνολογία για την μετατροπή όλων των ενεργειακών πόρων και την ενσωμάτωσή τους -ανεξαρτήτως μορφής- σε δίκτυο. Προετοιμαστηκε έτσι το έδαφος για την πληροφορική τεχνολογία, που δημιούργησε το δίκτυο των δικτύων (όπου το δόγμα, "ό,τι δεν συνδέεται πεθαίνει", τώρα ολοκληρώνεται).  

Στα δίκτυα (κάθε μορφής) έχουμε -πάντοτε- μια μετατόπιση ισχύος από την παραγωγή στην παροχή/διανομή. Ο παραγωγός περιεχομένου του δικτύου υποτάσσεται στον πάροχο. Η παροχή αντικαθιστά την έννοια της ταχύτητας στις ροές των δικτύων. Η ταχύτητα στα αναλογικά δίκτυα, έχει αξία χρήσης σε ένα πρώτο στάδιο εφαρμογής, ανοίγοντας/προετοιμάζοντας το πεδίο για την εγκαθίδρυση/εδραίωση του δικτύου. Σε ένα κυκλοφοριακό δίκτυο αυτοκινήτων -για παράδειγμα- η ταχύτητα χάνει σταδιακά την αξία χρήσης της και αντικαθίσταται από την παροχή. Η ταχύτητα για την χρονοπολιτική (ο εύστοχος όρος του Βιριλιό) έχει το ρόλο που είχε ο πιονέρος, ο εξερευνητής στην γεωπολιτική. Η ταχύτητα προωθεί τον ατομικισμό (εξ ου και ο φετιχισμός της τη δεκαετία του 1960). Από αυτή την άποψη το φιλμ Weekend του Gondard είναι τέλος εποχής, περιγράφει ακριβώς το σημείο μιας εξάντλησης, που έβαζε τέλος στον νομαδισμό της νεολαίας το 60, στην ουτοπία της περιπλάνησης που φενάκισε μια ολόκληρη γενιά. Η γενιά του 60 άνοιξε το πεδίο, έδωσε τους πιονέρους που προετοίμασαν την εποχή των δικτύων, όπως οι εξερευνητές, οι πιονέροι της εποχής της επέκτασης στη γήινη σφαίρα, άπλωσαν στα όριά της τη σκακιέρα της γεωπολιτικής. 

Η ψηφιακή τεχνολογία έδωσε την (τεχνολογική) λύση για το ξεπέρασμα των αδιεξόδων των δικτύων που προϋπήρχαν, κάνοντας εφικτή την ενοποίηση όλων των δικτύων, μετατρέποντας όλα τα προϋπάρχοντα δίκτυα σε περιεχόμενό της. Ο καπιταλισμός αποϋλοποιεί προκειμένου να γνωρίσει έναν επόμενο κύκλο επέκτασης στο άυλο. Άυλο στην εποχή των ψηφιακών δικτύων σημαίνει την απεξάρτηση του περιεχομένου από ένα συγκεκριμένο υλικό φορέα. Το αδιάσπαστο υλικής μορφής και περιεχομένου στις υπηρεσίες που παρέχει ο τριτογενής τομέας στον κλασικό καπιταλισμό, έδωσε τη θέση του στην αυτονόμηση του περιεχομένου από κάποιον υλικό φορέα: O καπιταλισμός απέδειξε ότι μπορεί να βασίζεται για την επέκτασή του τόσο στον υλικό φορέα, όσο και στο ακριβώς αντίθετο. Κρατάει τον αλγοριθμικό έλεγχο του υλικού φορέα των δικτύων, και αφήνει για τους φτηνούς -πλέον- εργαζόμενους της ψηφιακής εποχής το περιεχόμενο.

Το σημαντικό στον καπιταλισμό είναι η επέκταση, το καύσιμο που του δίνει την προωθητική του ενέργεια. Η κυρίαρχη μορφή του κεφαλαίου στην εποχή των δικτύων δεν χρειάζεται πια το copyright. Ο κύκλος της Γουτεμβέργιας εποχής -εποχή που το κεφάλαιο στηριζόταν για την επέκτασή του στην παραγωγή και τον έλεγχο του περιεχομένου- έχει οριστικά κλείσει. Ίσα ίσα το copyright γίνεται τώρα τροχοπέδη και θα έχει -αργά ή γρήγορα- την τύχη που είχε –παραδείγματος χάρη-  η μεσαιωνική έννοια της συντεχνίας. Έτσι εξηγείται το «κάνω πως δεν βλέπω» του συστήματος εκεί που -επιδεικτικά- παραβιάζεται το copyright. Οι εταιρίες προστασίας του έχουν αναλάβει το ρόλο του Ιαβέρη στην ιστορία: «άφησέ τις να νομίζουν ότι κάτι κάνουν, ότι έχουν κάτι να προστατέψουν». Μέχρι το κρίσιμο σημείο, όπου αυτό που προστατεύουν να μην έχει πλέον καμιά οικονομική αξία.

Το κεφάλαιο στις σύγχρονες εκδοχές του, μιλάει για την άυλη οικονομία, η κερδοφορία του όμως προέρχεται από τον αλγοριθμικό έλεγχο του υλικού μέρους των δικτύων. Η μυστική συνταγή της Coca Cola –αυτό το φετίχ από μια προηγούμενη εποχή του κεφαλαίου- είναι το πρότυπο. Ο μυστικός επτασφράγιστος αλγόριθμος της Google είναι το νέο πρότυπο για την σύγχρονη εκδοχή κεφαλαιακής συσσώρευσης.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

"...του Μαρινέτι το μπαρούτι...", στίχος του Μαγιακόφσκι. Αναφορά σε ένα από τους ιδρυτές του φουτουρισμού. Ο Μαγιακόφσκι -όπως και οι περισσότεροι της γενιάς του- είχε επηρεαστεί από το κίνημα του ιταλικού φουτουρισμού, κυρίως μέσω των μανιφέστων που κυκλοφόρησε ο Μαρινέτι (1909 - 1920). Ο φουτουρισμός εμφανίστηκε αρχικά στην Ιταλία ως ανανεωτική κίνηση στην τέχνη. Αργότερα ιδρύθηκε από τον Μαρινέτι το Φουτουριστικό Πολιτικό Κόμμα (1918), που απορροφήθηκε από το ιταλικό φασιστικό κόμμα - ιδρύθηκε το 1921. Ο Μαρινέτι υπήρξε ένας από τους πρώτους οπαδούς του φασιστικού κόμματος· μάλιστα ήταν ένας από τους συντάκτες του φασιστικού μανιφέστου (1919). (Ο Μαγιακόφσκι δοκίμασε πολλές απογοητεύσεις στη σύντομη ζωή του).