“Για μια
γωνίτσα Ευρώπης” Ι. Βορρές Δήμαρχος Αμαρουσίου 1951, 1955
Υπάρχει μια χρονιά που θεωρώ ότι δημιουργεί ένα πριν και ένα μετά για την κεραμική που αναπτύχθηκε στο Μαρούσι. Αυτή η χρονιά υπήρξε -συμπτωματικά- και πολιτικά κρίσιμη: 1955. Επομένως, μια σύντομη αναφορά, ένα μικρό χρονολόγιο γεγονότων εκείνης της χρονιάς, και από τη σκοπιά που μας ενδιαφέρει, είναι απαραίτητη.
Το 1955 ήταν μια μεταβατική περίοδος - όπως μπορούμε να δούμε σήμερα. Οι νικητές του εμφυλίου ήταν έτοιμοι να εδραιώσουν το κράτος τους. Προς το παρόν κτίζουν “Νέους Παρθενώνες” στα ξερονήσια. Οι ελπίδες της αστικής τάξης που είχαν επενδυθεί στον συμβολισμό του νικητή του εμφυλίου, στο άρμα του Παπάγου, γρήγορα μαράθηκαν σαν λουλούδια στο βάζο. Όσο αιφνιδιαστικά μπήκε ο Παπάγος στην πολιτική σκηνή έτσι και βγήκε. Το άστρο του βυθίστηκε απότομα και ξαφνικά στη δύση του. Το φθινόπωρο του '55, μια ομολογουμένως περίεργη αρρώστια -που δεν διαγνώστηκε ποτέ- θα διέκοπτε απότομα την κυβερνητική του θητεία και θα τον οδηγούσε στο θάνατο στις 4 Οκτωβρίου της ίδιας χρονιάς. Το κόμμα του, ο Ελληνικός Συναγερμός, το πολιτικό μόρφωμα που είχε καταφέρει συγκυριακά να συσπειρώσει γύρω από το πρόσωπό του, με το οποίο πλειοψήφισε στις εκλογές του 1952, ήταν ολοφάνερο ότι δεν θα μπορούσε να συνεχίσει να υπάρχει μετά από αυτόν.
Την περίοδο της διακυβέρνησης της χώρας από τον Ελληνικό Συναγερμό άρχισε να εκδηλώνεται ιδιαίτερα έντονα η αμερικανική επιρροή, επικαθορίζοντας τις πολιτικές εξελίξεις. Μπορεί την περίοδο αυτή να μειώθηκε η αμερικανική οικονομική βοήθεια αλλά η εξάρτηση μεταφέρθηκε και παρέμεινε σε άλλο επίπεδο, στο πολιτικό. Οι υπερατλαντικές οικονομικές παρεμβάσεις της προηγούμενης περιόδου απέδιδαν τώρα καρπούς. Η επιδείνωση των ελληνοβρετανικών σχέσεων εξαιτίας της τροπής που πήρε το Κυπριακό στη διάρκεια αυτής της χρονιάς, λειτούργησε ως καταλύτης προς αυτή την εξέλιξη.
Από τον Απρίλιο του 1955 είχε αρχίσει τη δράση του το κυπριακό εθνικοαπελευθερωτικό μέτωπο. Εξέλιξη που πυροδότησε αλυσιδωτά τα βίαια γεγονότα σε βάρος του ελληνισμού της Κωνσταντινούπολης τη νύχτα της 6ης Σεπτεμβρίου. Αφορμή στάθηκε το κάψιμο του σπιτιού του Κεμάλ στη Θεσσαλονίκη, προβοκάτσια που -προφανώς- οργανώθηκε από ξένους παράγοντες. Οι Άγγλοι από το σκοτεινό παρασκήνιο της ιστορίας έπαιζαν τώρα το τελευταίο τους χαρτί, το χαρτί της Τουρκίας. Οι αντιδράσεις της ελληνικής κυβέρνησης στα τραγικά αυτά γεγονότα χαρακτηρίστηκαν, και αποδοκιμάστηκαν ως τεχνηέντως χλιαρές. Μέσα σε αυτό το πολιτικά ρευστό περιβάλλον, εν μέσω καταιγιστικών, καταλυτικών γεγονότων, επιταχύνθηκε η στροφή της εξωτερικής πολιτικής προς τον αμερικανικό παράγοντα - που θα αποτελέσει το παραμόνιμο χαρακτηριστικό της επόμενης πολιτικής περιόδου. Το Κυπριακό θα δεσπόζει διαρκώς στο κέντρο της πολιτικής, πηγαίνοντας από το κακό στο χειρότερο, θα επικαθορίζεται διαχρονικά από ανερμάτιστες πολιτικές και λανθασμένους χειρισμούς.
Το 1955 βρήκε τη χώρα με την αριστερά εξορισμένη και καθημαγμένη. Η ιδεολογία ενός μετριοπαθούς κέντρου στο πολιτικό φάσμα, με τη μια ή την άλλη του εκδοχή, ήταν ολοφάνερο ότι δεν είχε πια άλλο καύσιμο να κάψει (ή ίσως καλύτερα πρέπει να πούμε ότι είχε ολοκληρώσει το ρόλο της). Ο πολυσυλλεκτικός Ελληνικός Συναγερμός διαλύθηκε πολύ γρήγορα "εις τα εξ ων συνετέθη". Και τότε -όπως πάντοτε συμβαίνει στα σημεία καμπής της ιστορίας- ένα νέο πρόσωπο αναδύθηκε, αναρριχήθηκε σχεδόν από το πουθενά και ξαφνικά στην πολιτική σκηνή. Αυτή η μεταβατική χρονιά θα προλάβει να δει την απότομη άνοδο του νέου αστέρα της πολιτικής, του Καραμανλή - πολιτικό υβρίδιο, καρπός θερμοκηπίου κι αυτός. Για τη δεξιά είχε έρθει η ώρα να πετάξει από πάνω της την μετριοπαθή φιλελεύθερη προβιά που είχε φορέσει, για να εμφανιστεί στη σκηνή με το αληθινό της πρόσωπο. Θα έβρισκε στον άφθαρτο -σχεδόν- Καραμανλή τον καθαρό εκφραστή της.
Για να επιτύχει ο Καραμανλής τις πολιτικές του επιδιώξεις χρειαζόταν -εργαλειακά- ένα δεξιό κόμμα άλλης κοπής. Η πρώτη του ενέργεια μόλις ανέλαβε τη διακυβέρνηση της χώρας ήταν η αλλαγή του εκλογικού νόμου. Διαμόρφωνε, έτσι, τις συνθήκες που θα επέτρεπαν σε ένα αμιγώς δεξιό σχηματισμό να νέμεται αυτοδύναμα την εξουσία. Ίδρυσε, γι αυτό το σκοπό, το νέο κόμμα της ΕΡΕ. Και επειδή ήταν ένας πολιτικός που -όπως αποδείχθηκε- είχε έρθει για να μείνει, δεν επαναπαύθηκε στη δοτή από το βασιλιά εξουσία. Έχοντας προετοιμάσει το έδαφος της επικράτησής του, προκήρυξε αιφνιδιαστικά εκλογές το 1956, και τις κέρδισε. Με ένα κόμμα-εργαλείο κάτω από τον απόλυτο έλεγχό του, θα μονοπωλούσε την εξουσία για τα επόμενα οκτώ χρόνια.
Τον Απρίλιο του '55, ο Καμύ επισκέφθηκε την Ελλάδα. Ξεναγήθηκε στο λεκανοπέδιο, στην Ελευσίνα, στο Σούνιο. Στον ναό του Ποσειδώνος το βλέμμα του γλίστρησε με τυπικό ενδιαφέρον πάνω στα μάρμαρα αλλά μαρμάρωσε, λένε, στη θέα της Μακρονήσου που διαγραφόταν στο βάθος. Ήταν ενημερωμένος για το κολαστήριο ψυχών που ακόμα λειτουργούσε εκεί. Ένα τσούρμο τον ακολουθεί συνεχώς - περιστοιχίζει, ξεναγεί, ρωτά αχόρταγα. Στο ημερολόγιό του σημειώνει, "είναι όλα τέλεια εκτός από εκείνο το νησί". Στο δρόμο της επιστροφής "απ' τις καβοκολώνες πάνω από το ακρωτήρι, πριν πάρουμε το δρόμο του γυρισμού, διακρίνεται πάλι στο βάθος η Μακρόνησος". Το θέμα του νησιού δεν τον αφήνει σε ησυχία. Το βράδυ μετά τη διάλεξη, διασχίζοντας ένα δάσος από ερωτήσεις, που μπορούμε να φανταστούμε το περιεχόμενό τους (το παρόν και το μέλλον της λογοτεχνίας, τη σημασία του "παράλογου", κ.λπ.) ο Καμύ επέμενε να ρωτά για το θέμα των εξορίστων. (περ. Ευθύνη, τευχ. 257, Μάιος 1993). Αλλά στο πρόγραμμα για τον συγγραφέα δεν προβλεπόταν ξενάγηση στον "Νέο Παρθενώνα" που κτιζόταν τότε στη Μακρόνησο.
Το καλοκαίρι του 1955 κύλησε σχετικά ήσυχα, όπως είναι συνήθως τα καλοκαίρια. Περνούσες όμορφα -αν ήσουν αστός- στα αναψυκτήρια και στα κέντρα, των δροσερών, "βορείων προαστίων". Η υποτίμηση της δραχμής του Μαρκεζίνη πρόσθετε ακόμη ένα 6% στο ΑΕΠ, αλλά υπήρχαν και δυσβάσταχτες, δυσανάλογες για την οικονομία της χώρας, αμυντικές δαπάνες.
 |
Εκθέματα
της ελληνικής συμμετοχής στις Κάννες το 1955. Αριστερά ζωόμορφο
κεραμικό του Πάνου Βαλσαμάκη, δεξιά κανάτα της Φρόσως Ευθυμιάδη
Μενεγάκη https://sites.ina.fr/ville-de-cannes/focus/chapitre/3 |
Ένα πρωινό, προς τα τέλη Μαΐου, άνοιξε τις πύλες της για πρώτη φορά διεθνής Έκθεση Κεραμικής στις Κάννες. Η ανταπόκριση της Ελένης Σαμίου στην Νέα Εστία μας μεταφέρει στην ατμόσφαιρα εκείνου του πρωινού. Λίγο μετά την είσοδο "σε υποδέχεται η Ελλάδα με τα πέντε κοκόρια της Φρόσως Ευθυμιάδη - Μενεγάκη, και μ' ένα πλήθος πολύ όμορφα πιάτα, βάζα και ζωάκια, του κ. Βαλσαμάκη και του εργοστασίου Λαυρίου". Ο διοργανωτής της έκθεσης Εμίλ Φαμπρ "επαίνεσε πολύ το έργο του κ. Βαλσαμάκη, και ετόνισε την προσπάθεια του Έλληνα καλλιτέχνη να πείσει τους τεχνίτες του εργοστασίου Λαυρίου (όπου εργάζεται ως καλλιτεχνικός διευθυντής), να απαλλαχθούν από την επίδραση της Ανατολής και της Δύσης και να εργαστούν πάνω στα λαϊκά ελληνικά μοτίβα".
 |
Έργο του
Πάνου Βαλσαμάκη που βραβεύτηκε το 1955 στην Διεθνή έκθεση Κεραμικής των Καννών |
 |
| https://sites.ina.fr/ville-de-cannes/focus/chapitre/3 |
Λίγο πριν ανοίξει η έκθεση για το κοινό την επισκέφθηκαν οι επίσημοι. Ανάμεσά τους και ο Picasso" με τις στραβοπατημένες μάλλινες παντούφλες του". Μπροστά στα εκθέματα των ελληνικών συμμετοχών είπε δυνατά: "Μπράβο, μπράβο, Έλληνες, ξεφύγατε από τους αρχαίους!". Για το περιστατικό έχουμε τη μαρτυρία και του ίδιου του Βαλσαμάκη, σε γράμμα του προς την σύζυγό του. Μεταφέρει κι αυτός τα λόγια που είπε ο Picasso καθώς άγγιζε με το χέρι του την ποιότητα του σμάλτου πάνω στα εκθέματα: "Καλό υλικό! Μου αρέσει, μου αρέσει. Μην επαναλαμβάνετε το ίδιο, Έλληνες - ό,τι κάνατε στο παρελθόν. Δημιουργείστε νέα πράγματα, όπως αυτό. Νέο".
 |
| https://sites.ina.fr/ville-de-cannes/focus/chapitre/3 |
Ο Βαλσαμάκης επέστρεψε από τις Κάννες με την καταξίωση που του έδινε η βράβευσή του σε εκείνη την έκθεση, την αυτοπεποίθηση ενός αισθητικά και τεχνικά ολοκληρωμένου καλλιτέχνη. Το 1957 το εργοστάσιο ΑΚΕΛ του Λαυρίου, λόγω -σκανδαλωδώς- κακής οικονομικής διαχείρισης, χρεοκόπησε και έπαψε να λειτουργεί. Ο Βαλσαμάκης, αποφασισμένος ήδη, και έτοιμος να ακολουθήσει αυτόνομη καλλιτεχνική πορεία, θα έπαιρνε το δρόμο για το "δροσερό" προάστιο των αγγειοπλαστών. Έστησε το εργαστήριό του, το "ατελιέ του" όπως το προανήγγειλαν τότε, κοντά στο εργαστήριο του Δελαβίνια. Θα ακολουθούσε μια αυτόνομη, γόνιμη δημιουργική καλλιτεχνική πορεία. Στις 20 Ιουλίου μια είδηση -στον απόηχο της επιτυχίας της ελληνικής συμμετοχής στις Κάννες- κάνει εντύπωση στις καλλιτεχνικές σελίδες των εφημερίδων: “Η Μπεγκούμ, η σύζυγος του Αγά Χαν, ηγόρασεν εις τας Κάννας έργον της Φρόσως Ευθυμιάδη Μενεγάκη, την ηγόρασεν δια την βίλλαν της”.
Στις αρχές του καλοκαιριού του '55, ένας παράξενος, και κάπως ιδιόρρυθμος -για τα δεδομένα της εποχής- δήμαρχος διοοργάνωνε, για πρώτη φορά, “και με πολύ λίγα μέσα, γραφική έκθεση συγχρόνου αγγειοπλαστικής εις το Μαρούσι". Το προάστιο, με την προβολή της τέχνης, που αναπτύχθηκε σαν δάσος στους κόλπους του, έκανε τα πρώτα του -δειλά- βήματα εξωστρέφειας. Το 1955 ο Τζον Βορρές (όπως χαρακτηριστικά τον προσφωνούσε ο Τύπος), άρχιζε με καλούς οιωνούς τη δεύτερη -και τελευταία- δημαρχιακή του θητεία. Ο “δήμαρχος γιόγκι”, υπήρξε αγαπημένο θέμα των κοσμικών στηλών εφημερίδων και περιοδικών. Περνούσε ατελείωτες ώρες καθισμένος οκλαδόν στα χείλη της τεχνητής λίμνης με τα νούφαρα στο κτήμα του, σε στάση γιόγκα, ατενίζοντας το κενό, ή κάνοντας κανώ. Στα χείλη της λίμνης σουλατσάριζε βαριεστημένα και φωτογραφιζόταν ο βασιλιάς (ίσως την ώρα που η Φρειδερίκη μυούνταν στη γιόγκα από τον εκκεντρικό δήμαρχο). Στο κτήμα Βορρέ δεν παρέλειπαν να συγχρωτίζονται όλοι οι μεγαλοαστοί και οι διανοούμενοι, το κατεστημένο της εποχής, εμπλουτίζοντας τις κοσμικές στήλες των εφημερίδων και των περιοδικών ποικίλης ύλης.
Ο δήμαρχος είχε φαίνεται την εμμονή του Μονέ με τα νούφαρα. Στις κεντρικές πλατείες της πόλης έκαναν την εμφάνισή τους τα σιντριβάνια με τα εξωτικά νούφαρα. Στο πάρκο της πλατείας Αγίας Λαύρας (που εγκαινιάστηκε το 1957) δεν θα μπορούσε να λείπει μια μεγαλύτερων διαστάσεων λιμνούλα. Μαθητές του δημοτικού ακόμη, στη διαδρομή για το σπίτι, δεν παραλείπαμε να σκύψουμε στον καθρέφτη της μικρής λίμνης, για να ξεχαστούμε εκεί, χαζεύοντας τα χρυσόψαρα που κυκλοφορούσαν κάτω από τα νούφαρα. Οι επόμενες Πανελλήνιες Εκθέσεις Κεραμικής, και για κάποια χρόνια, θα οργανώνονται εκεί. Τις ημέρες της έκθεσης, περιμετρικά της πλατείας, στήνονταν τα περίπτερα. Τοποθετούσαν κεραμικά ως και μέσα στη λιμνούλα. Τοποθετημένα πάνω σε μικρές βάσεις, έδιναν την εντύπωση ότι επιπλέουν σαν νούφαρα ανάμεσα στους στροβίλους του σιντριβανιού, που έστελναν στ’ αυτιά σου τον αναψυκτικό τους ήχο και θέαμα μέσα στη λαύρα του καλοκαιριού.
 |
| Από το αρχείο της ΕΡΤ |
 |
| Από το αρχείο της ΕΡΤ |
Για πολλά χρόνια, οι κάτοικοι στο "δροσερού"
προάστειο έβλεπαν τους αστούς με τις λιζουζίνες να διασχίζουν τη μεγάλη λεωφόρο, με
προορισμό την Κηφισιά, χωρίς να σταματούν. Εκείνη την περίοδο όμως κάτι πρέπει
να είχε αλλάξει. Κάποιες λιμουζίνες είχαν αρχίσει να πλησιάζουν στο αγκίστρι
της Λεωφόρου. Έβλεπες τα διερχόμενα οχήματα στη Λεωφόρο Κηφισίας να
κοντοστέκονται στο ύψος του Μαρουσιού, κοιτάζοντας εξεταστικά πίσω από τα
τζάμια ή και να σταματούν ακόμα. Ήταν ξένοι που είχαν έρθει στη χώρα για
δουλειές, μιλούσαν τη γλώσσα της "ελληνοαμερικανικής συνεργασίας και
φιλίας". Αναζητούσαν με πάθος εκφράσεις γνήσιου πριμιτιβισμού (όπως
χαρακτηριστικά ανέφερε η δημοσιογραφία της εποχής, που κατέγραφε, ανελλιπώς,
την εξέλιξη του φαινομένου στις κοσμικές στήλες). Σταματούσαν στο εργαστήριο
του Καρδιακού και στο εργαστήριο της Ήρας Τριανταφυλλίδη, λίγο πιο κάτω. Αλλά
και η εγχώρια αστική τάξη δεν υστέρησε καθόλου, πιάνοντας τον συρμό στον αέρα,
απέκτησε κι αυτή τη συνήθεια για μια στάση στο ξεχασμένο προάστιο.
Γιάννης Ψαραύτης
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου