Τεύχειν: Μαρτίου 2019

Ιδεολογικές τάσεις και δομές εξουσίας που έπρεπε να βρουν ένα κοινό τόπο συνεννόησης, ένα τρόπο συνύπαρξης κάτω από την ομπρέλα της Επανάστασης. Δεν έλειψαν οι συγκρούσεις επικράτησης μεταξύ τους. Οι σκοτεινές μέρες του εμφυλίου (1823-1825) είναι το τυφλό σημείο της ιστορίας μας. Είναι αυτό που δεν αντέχουμε να κοιτάξουμε και συνεχώς αποστρέφουμε ενστικτωδώς το βλέμμα. Η ιστορία αυτού του αγώνα επικράτησης στο εσωτερικό της Επανάστασης ποτέ δεν γράφτηκε. Δεν κατανοήθηκε ποτέ, δεν εξηγήθηκε. Ανακαλύψαμε -και το αφήσαμε να αιωρείται στη θέση της εξήγησης- κάτι σαν χούι φυλετικό, μια μορφή αυτοκαταστροφικού παραλογισμού/ανορθολογισμού να μας χαρακτηρίζει, και μάθαμε να ζούμε μ’ αυτό. Το τυφλό σημείο στην ιστορία όμως εξακολουθεί να εργάζεται όσο δεν το κοιτάζεις. Αργά ή γρήγορα, ξανά και ξανά το μάγμα του ξεχειλίζει και ξεβράζει το καταστροφικό του έργο μέσα από τους υπονόμους της ιστορίας.

Γιάννης Ψαραύτης

Πληροφορίες και μια αποτίμηση για τις πρώτες απόπειρες εκβιομηχάνισης της αγγειοπλαστικής στην Ελλάδα το τελευταίο τέταρτο του 19ου αιώνα, βρίσκουμε σε απογραφική έκθεση του 1876. Η έκθεση φέρει την υπογραφή του Ανδρέα Μανσόλα -τμηματάρχη Δημόσιας Οικονομίας του Υπουργείου Εσωτερικών εκείνο το διάστημα.

Ήδη από τον τίτλο γίνονται φανερά το απογραφικό ενδιαφέρον και η σκοπιμότητα της έκθεσης: “Απογραφικαί πληροφορίαι περί των εν Ελλάδι ατμοκινήτων βιομηχανικών καταστημάτων”. Τα κύματα της βιομηχανικής επανάστασης, του “βιομηχανισμού” όπως έλεγαν τότε, έφτασαν στην Ελλάδα τη δεκαετία του 1880. Οι όποιες απόπειρες είχαν προηγηθεί προς αυτή την κατεύθυνση, λειτούργησαν ως προετοιμασία του εδάφους να δεχτεί το σπόρο του εκβιομηχανισμού: μεταφορά τεχνογνωσίας από τα μητροπολιτικά κέντρα με όρους αποικιοκρατικού τύπου· πειραματισμοί δια της δοκιμής και του λάθους στην ιδιόμορφη ελληνική πραγματικότητα. Για την εδραίωση του εκβιομηχανισμού απαιτήθηκε πολιτική μόχλευση, δημιουργία συνθηκών αθέμιτου ανταγωνισμού και άσκηση ασφυκτικών πιέσεων σε βάρος των δομών βιοτεχνικής και οικοτεχνικής παραγωγής που προϋπήρχαν.

Οι πρώτες ατμοκίνητες μανιφακτούρες “κεραμουργείας” απογράφονται στις σελίδες 30-31 αυτής της έκθεσης στην ίδια ενότητα με εκείνες της "υαλουργείας". Στους λόγους που οδήγησαν τον απογραφέα σε αυτή του την επιλογή, εκτός από τους προφανείς, να προσθέσουμε και τη δυνατότητα συγκριτικής αποτίμησης (αποδόσεων κεφαλαίων) που επιτρέπει -αφού στις βιομηχανίες αυτών των δύο κλάδων δοκιμάστηκε η ίδια κρατική πολιτική στήριξης, ξεκίνησαν δηλαδή με τις ίδιες ευοίωνες προϋποθέσεις.

Πρόκειται για μονάδες που ιδρύθηκαν με σκοπό να καλύψουν με εγχώρια παραγωγή τη ζήτηση πολυτελών αντικειμένων “υαλουργείας” και “κεραμουργείας”. Η αναδυόμενη εγχώρια αστική τάξη διακατεχόταν από την ανάγκη να κατέχει εμβληματικά πολυτελή αντικείμενα -που οπτικοποιούν/αντανακλούν το κοινωνικό στάτους των κατόχων τους. Ένα τέτοιο ενδιαφέρον δεν το μοιραζόταν με τα φεουδαρχικά κατάλοιπα της τουρκοκρατίας που επιβίωναν και συμβίωναν μαζί της· για την προβολή του στάτους αυτού του παρασιτικού στοιχείου -που δεν τόλμησε να θίξει η Επανάσταση- αρκούσαν οι τίτλοι ιδιοκτησίας σε γη και ανθρώπους. Η αυξανόμενη ζήτηση ειδών πολυτελείας που συμβαδίζει με την ανάπτυξη και ενδυνάμωση της αστικής τάξης -εν μέσω ενός λαού που ελεύθερος τώρα πένεται- καλυπτόταν μέχρι τότε αποκλειστικά με εισαγωγές από τα μητροπολιτικά κέντρα της Ευρώπης.

Το επίσημο κράτος αγνοεί παντελώς σε αυτή την απογραφή, όπως και στις άλλες που θα ακολουθήσουν, την βιοτεχνική και οικοτεχνική παραγωγή - που διάσπαρτη ανά την επικράτεια κάλυπτε τις λαϊκές ανάγκες σε διάφορους τομείς. Η σημαντική εκείνη την εποχή -για παράδειγμα- βιοτεχνική παραγωγή “κεραμευτικής” της Σίφνου, όπως και κάθε άλλη βιοτεχνική παράδοση τιμώνται με πλήρη απογραφική αδιαφορία και ανυπαρξία στήριξης από το επίσημο κράτος. Για την κύρια αυτή βιοτεχνική δραστηριότητα βιοπορισμού στη Σίφνο ο Ιάκωβος Ρ. Ραγκαβής είχε γράψει το 1854: “… Κατ’ εξοχήν δε οι άνδρες μετέρχονται την κεραμευτικήν, και διασπειρόμενοι κατά το έαρ καθ’ άπασαν την Ελλάδα, και τα παράλια της Μακεδονίας, της Θράκης και της Μικράς Ασίας, κατασκευάζουσι μαγειρικά αγγεία και στάμνας. Εν Σίφνω πανταχού ευρίσκεται λιθάργυρος, το άριστον των μετάλλων προς γάνωσιν των τοιούτων αγγείων...” (Τα Ελληνικά, τόμος Γ’, σ. 240). Αυτή λοιπόν η παραγωγική δραστηριότητα, αν και μεγαλύτερη σε ποσότητα και σημασία έναντι της βιομηχανικής/μανιφακτουρικής εκείνη την εποχή, που κάλυπτε τις άμεσες λαϊκές ανάγκες με προσιτά για το ισχνό εισόδημα είδη οικιακής χρήσης, δεν καταγράφεται ποτέ στα αρχεία της κρατικής γραφειοκρατείας, και φυσικά ούτε λόγος να γίνεται για πολιτικές στήριξης. Με τα ίδια τα λόγια του τμηματάρχη που υπέγραψε την απογραφή πρόκειται για: “παραγωγή έργων κατωτάτης χρήσεως χρησίμων εις τας οικοδομάς και εις την κατωτέραν οικιακήν χρήσιν”.

Η εγκατάλειψη της βιοτεχνικής παραγωγής στην τύχη της είχε αναδειχθεί με μεγάλη ένταση ήδη από το 1859 με τα "σκιαδικά" - τα επεισόδια που ξεκίνησαν με αφορμή μιαν άλλη επίσης σημαντική βιοτεχνική παραγωγή της Σίφνου, “τους Κάστορες Σίφνου” (τα ψάθινα καπέλα, τα περίφημα σκιάδια). Οι φωνές που καλούσαν τότε τις εύπορες τάξεις να στραφούν στην ελληνική βιοτεχνική παραγωγή, αφού έκαναν το θόρυβό τους για λίγο, σκεπάστηκαν γρήγορα από το τραγούδι των σειρήνων του βιομηχανισμού.

Η μεγαλοαστική τάξη, που προσπαθεί να συσταθεί και να πρωταγωνιστήσει πολιτικά και οικονομικά εκείνα τα χρόνια, πιέζει διαρκώς το πολιτικό προσωπικό που την εξυπηρετεί, για γενναίες πολιτικές ενθάρρυνσης (χρηματοδότηση/προνόμια), για δημιουργία κλίματος ανάπτυξης του εγχώριου “βιομηχανισμού”.

Τα πρώτα ατμοκίνητα εργοστάσια αυτής της πρώιμης περιόδου του καπιταλισμού στην Ελλάδα ιδρύθηκαν και λειτούργησαν -αναμενόμενο- κάτω από αποικιακούς όρους και συνθήκες: εισαγόμενη τεχνολογία που δημιουργούσε την ανάγκη για κάποιο διάστημα “της απαραιτήτου άλλωστε κατ’ αρχάς, εργασίας αλλοδαπών εργατών” - διάστημα που μπορούσε με πιέσεις να παρατείνεται επ' αόριστον· υποχρέωση/δέσμευση των βιομηχανιών να "προμηθεύονται εκ της αλλοδαπής" τις πρώτες ύλες· αθρόες επιδοτήσεις (όπως θα λέγαμε σήμερα) με δημόσιο χρήμα, “...Προσέτι δε δια του νόμου της 16 Σεπτεμβρίου 1867 εδόθηκαν ετέροις τα αναγκαία εργαλεία και μηχαναί αξίας δραχμών οκτώ χιλιάδων προς σύστασιν αγγειοπλαστικού καταστήματος...”· απαλλαγή τελών εισαγωγής “…δια του νόμου της 26 Αυγούστου 1873 απηλλάγησαν της πληρωμής εισαγωγικού τέλους επί πενταετίαν αι δια την ενέργειαν αυτών χρήσιμοι πρώται ύλαι...”, κ.λ.π. κ.λ.π.

Το τέλος της βιοτεχνικής παραγωγής στην Ελλάδα, ακόμη και σε περιπτώσεις όπου αυτή θα μπορούσε να αντέξει τις επιθέσεις και τις πιέσεις του ανερχόμενου βιομηχανισμού ήταν προδιαγεγραμμένο (όπως άλλωστε συνέβη και σε ολόκληρο το δυτικό κόσμο). Με την (σχεδιασμένη) κατάρρευση της βιοτεχνικής παραγωγής, άρχισε να δημιουργείται και να συνωστίζεται μαζικά στις μεγάλες πόλεις ένα υποπρολεταριάτο –που η ισχνή εγχώρια βιομηχανία αδυνατούσε να απορροφήσει. Οι μικροπαρανομίες, ο τεκές, το ρεμπέτικο τραγούδι, η μετανάστευση, είναι οι τρόποι επιβίωσης και φυγής από την σκληρή πραγματικότητα κάτω από αυτές τις συνθήκες.

Τι απέγιναν όμως οι πρώτες ατμοκίνητες βιομηχανίες “υαλουργείας” και “κεραμουργείας” που αναφέρονται στην απογραφή, και που τόσες φρούδες ελπίδες είχαν επενδυθεί επάνω τους; Τα υαλουργεία -σύμφωνα με την έκθεση- παρ' όλη την κρατική υποστήριξη, δεν ευδοκίμησαν. Τα αγγειοπλαστεία διατηρήθηκαν μεν -όχι χωρίς περιπέτειες-, αλλά προς απογοήτευση του απογραφέα -επηρεασμένου από την επικρατούσα λογική της εποχής του-, για να επιβιώσουν, κατέληξαν στην παραγωγή οικοδομικών προϊόντων και ειδών λαϊκής κατανάλωσης. Προφανώς η ματαιόδοξη αστική τάξη του σουσουδισμού τους είχε γυρίσει την πλάτη. Βρισκόμαστε ακόμη στην αυγή του ελληνικού καπιταλισμού.