Η σιωπή του Δαρβίνου ΙΙ

Γιάννης Ψαραύτης

   

«Λαϊκό Πανεπιστήμιο της Βραδυνής». Περιοδική τριμηνιαία έκδοση της εφημερίδας "Βραδυνή" (που είχε τη θλιβερή κατάληξη να συνταχθεί με τους ναζιστές την περίοδο της κατοχής). Η σειρά αυτή βιβλίων που κυκλοφόρησε τη δεκαετία του 1930, φιλοξενούσε εκλαϊκευτικά άρθρα, για ποικίλα επιστημονικά θέματα, με την υπογραφή Ελλήνων και ξένων επιστημόνων (την «αφρόκρεμα» της εποχής). Υφέρπων φασισμός, ρατσισμός, κοινωνικός δαρβινισμός - η επιστήμη στην υπηρεσία της ιδεολογίας. Η έκδοση έστρωνε και αυτή με τον τρόπο της το χαλί για τις εξελίξεις που θα ακολουθούσαν. Η σκοτεινή πλευρά της αστικής τάξης εν δράσει.

Η καλή τύχη του αναγνώστη το έφερε να πέσουν στα χέρια μου δύο τεύχη της σειράς του έτους 1933 -γεγονός που στάθηκε και αφορμή για την ανάρτηση αυτή-. Γλύτωσαν, την τελευταία στιγμή, δυστυχώς μόνο δύο τόμοι, πριν καταλήξουν και αυτοί στον σκουπιδοτενεκέ από τον ιδιοκτήτη τους. Ο τελευταίος κληρονόμος τους, σε μια κρίση καθαριότητας ή ξεκαθαρίσματος ανοιχτών λογαριασμών με το παρελθόν, σε μια τελετουργία απογαλακτισμού ίσως, αποφάσισε να απαλλαχθεί από αυτό το κληρονομημένο πατρικό βάρος.

Ο Angelus Novus του Benjamin, κοιτάζει πάντοτε προς τα πίσω, την αέναη καταστροφή του παρελθόντος χωρίς να μπορεί να αντιδράσει, παρασυρμένος από ένα σαρωτικό σπρώξιμο προς το μέλλον. Προσπερνάμε, ταξιδεύοντας προς το μέλλον, αφήνοντας πίσω μας κάποια κείμενα, βιβλία, έργα, που όλοι θέλουμε να κρύψουμε κάτω από το χαλί, να κάνουμε σαν να μην υπήρξαν ποτέ. Ίσως αυτό να συμβαίνει από μια αίσθηση ντροπής -που χαρακτηρίζει ακόμη το είδος μας-. Άχθος αρούρης. Πότε όμως; Όταν δεν κινδυνεύουμε πια από αυτά. Όταν έχουν χάσει την προωθητική τους δύναμη, και τίποτε πλέον δεν μαρτυρεί ή δικαιολογεί την εφήμερη φήμη που είχαν γνωρίσει στην εποχή τους. Και όμως, κείμενα -από μια τόσο ζοφερή δεκαετία-, μπορούν να λειτουργήσουν σήμερα αντίθετα από τις προθέσεις των συγγραφέων τους. Κείμενα που επιτίθενται τώρα στο ίδιο τους το περιεχόμενο, (όπως, σε κάποιες περιστάσεις, ζωντανοί οργανισμοί στρέφονται εναντίον των ίδιων τους των κυττάρων). Κείμενα δηλαδή σε μια δεύτερη ευκαιρία: να συνεισφέρουν τώρα στην κατανόηση του παρελθόντος -χωρίς απωθημένα και κρυφές πτυχώσεις-, που είναι και η προϋπόθεση για την κατανόηση και του παρόντος βίου μας.

Πολιορκία του συγκεκριμένου: Σε παραρτήματα των τευχών της σειράς της Βραδυνής, δημοσιεύονται «πειραγμένες» εργασίες του Fritz Kahn (οι οποίες προφανώς υπαγορεύτηκαν από το ναζιστικό κόμμα, και ο Kahn εξαναγκάστηκε μάλλον να υπογράψει ως συγγραφέας τους).

Η μέθοδος εκλαΐκευσης, αλλά και η φήμη του Kahn, θα μπορούσαν να έχουν αξιοποιηθεί συστηματικά για προπαγανδιστικούς λόγους από το ναζιστικό κόμμα - το έργο του αλλά και η μέθοδος του, προσφερόταν για μια τέτοιου είδους εκμετάλλευση. Ο Kahn όμως είχε ένα ελάττωμα (όπως θα έλεγε και ο Μπρεχτ), ήταν …Εβραίος, και  ευτυχώς γι αυτόν, είχε και τη διορατικότητα να εγκαταλείψει έγκαιρα την Γερμανία και να επιβιώσει σωματικά και πνευματικά. (Ο Angelus Novus έβλεπε όμως και τον Benjamin, στην  προσπάθειά του να ξεφύγει από τους διώκτες του, να μην τα καταφέρνει και να αυτοκτονεί κάπου στα σύνορα της Ισπανίας).

Ακολουθεί ένα μικρό απόσπασμα από πόνημα του (;) Fritz Kahn όπως δημοσιεύτηκε το 1933 στη σειρά της Βραδυνής, για να σχηματίσουμε μια ιδέα. Τεκμήριο μιας εποχής (όχι και πολύ διαφορετικής από τη δική μας). Νομίζω δεν έχει ανάγκη σχολιασμού.

Η σιωπή του Δαρβίνου Ι

 Γιάννης Ψαραύτης

 

Μεταξύ της δημοσίευσης του βιβλίου του Δαρβίνου «η Καταγωγή των Ειδών» και του επόμενου, «η Καταγωγή του Ανθρώπου», μεσολαβούν πάνω από έντεκα χρόνια. Tο μεσοδιάστημα αυτό έχει χαρακτηριστεί ως περίοδος της «ανθρωπολογικής σιωπής» του Δαρβίνου.

Μα γιατί του πήρε όλο αυτό το διάστημα, αναρωτιέται ο Patrick Tort. Όποιος είχε διαβάσει την Καταγωγή των Ειδών στο μεσοδιάστημα αυτό, περίμενε με ανυπομονησία το επόμενο βήμα από τον Δαρβίνο. Υπήρχε μια ζήτηση: ένας κόσμος σε κατάσταση αναμονής, είχε δοκιμάσει από το δέντρο της γνώσης και αυτό ήταν αργά να το πάρεις πίσω. Σε ένα μετέωρο κόσμο αυτό που ήταν στη σκέψη όλων, αναζητούσε τη θεωρητική του επεξεργασία· πότε θα γινόταν το αποφασιστικό βήμα που έλειπε για να ολοκληρωθεί η κοπερνίκεια επανάσταση που είχε προκαλέσει ο Δαρβίνος με το πρώτο του βιβλίο: επέκταση της εξελικτικής θεωρίας ώστε να περιλαμβάνεται σ’ αυτήν και ο άνθρωπος.

Παρ' όλη αυτή τη ζήτηση -η εποχή είχε ανοίξει σαν άνθος και περίμενε να γονιμοποιηθεί- ο Δαρβίνος καθυστερούσε -όσο μπορούσε-. Το γιατί δεν έχει σημασία να επιμείνουμε τώρα, ας πούμε ότι φοβήθηκε -και πάλι- τις αντιδράσεις που θα ξεσήκωνε ένα τέτοιο εγχείρημα, μπορεί να αισθάνθηκε βαρύ στους ώμους του το βάρος της ευθύνης που αναλάμβανε, να πάλευε και ο ίδιος μέσα του. Δεν ήταν και λίγο, τίναζε στον αέρα κυριολεκτικά το ιδεολογικό εποικοδόμημα του παλαιού κόσμου, έβαζε τέλος σε μια κυρίαρχη κοσμοθεώρηση, σε μια συνήθεια αιώνων ανθρωποκεντρικής σκέψης, χωρίς να φαίνεται καθαρά τι θα κάλυπτε το κενό που άφηνε πίσω της.

Όσο κωλυσιεργούσε όμως, το κενό ανέλαβαν να καλύψουν εργολαβικά, και στ’ όνομά του, οι δαρβινιστές. Πολυσήμαντη σιωπή: «Χάρη σε αυτή την απραξία (του Δαρβίνου) γεννήθηκαν οι δύο σημαντικότερες παρεκκλίσεις της επιλεκτικής θεωρίας» σημειώνει ο Tort. Εννοεί τον «κοινωνικό δαρβινισμό» του Χέμπερτ Σπένσερ (η φιλελεύθερη εκδοχή) και τον ευγονισμό του Φράνσις Γκάλτον (που θα φτάσει μέχρι τη διατύπωση ακραίων παρεμβατικών θεωριών περί του αναγκαίου αποκλεισμού των λιγότερο ικανών ατόμων). «Οι νέες απόψεις  με ενθάρρυναν  να  επιχειρήσω πολλές έρευνες που με ενδιέφεραν από καιρό και επικεντρώνονταν στα κεντρικά ζητήματα της κληρονομικότητας και της βελτίωσης της ανθρώπινης φυλής». Είναι ο Γκάλτον που μιλάει εδώ - μόλις έχει βγει από την ανάγνωση, που τον είχε φέρει σε "πυρετώδη κατάσταση", της "Καταγωγής των Ειδών".

 Τι βρήκαν στη θεωρία του Δαρβίνου όλα εκείνα τα «ευρύχωρα» κρανία που προβάλλονταν ως οι αυθεντικοί εκφραστές και συνεχιστές της; Νομιμοποίηση της (παρ)ερμηνείας τους, που εξυπηρετούσε ταξικές επιλογές και πρακτικές κοινωνικού ελέγχου - προφανώς. Όταν -έστω και αργά- ο Δαρβίνος με ένα δεύτερο βιβλίο του θα μπορούσε να βάλει τα πράγματα στη θέση τους, διατύπωσε τις απόψεις του, αποφεύγοντας ωστόσο και να πάρει ξεκάθαρες αποστάσεις  από παρεκκλίνουσες απόψεις ή αθέμιτες επεκτάσεις της θεωρίας του (που είχαν προλάβει εν τω μεταξύ να καλύψουν/εκμεταλλευτούν το κενό της απουσίας του). Δεν ήθελε -από ιδιοσυγκρασία- να  συγκρουστεί μαζί τους; Άφησε να το κάνουν οι αναγνώστες του βιβλίου του; Λίγοι μπήκαν στον κόπο.

Τα πράγματα εξελίχθηκαν με τον χειρότερο τρόπο: το πεδίο οικειοποιήθηκαν οι μεγαλοαστικές τάξεις των κέντρων του ανερχόμενου καπιταλισμού. Φέρνοντάς το στα μέτρα τους, διαστρεβλώνοντας και παρεκκλίνοντας από μια γόνιμη θεωρία, δημιούργησαν το όχημα για να μπουν δυναμικά, και να κατακτήσουν ιδεολογικά, τον νέο αιώνα.

Ο κοινωνικός δαρβινισμός -στις διάφορες εκδοχές του- αποτέλεσε στα χέρια της αστικής τάξης, εργαλείο απορρύθμισης των παλαιών εξουσιών. Από τη μια μεριά απορρύθμιζε τον κόσμο των μοναρχιών -κοινή στέγη του φεουδαλικού στοιχείου και του αναδυόμενου καπιταλισμού- ενώ πρόσφερε στη μεγαλοαστική τάξη, τη βάση να αυτοσυσταθεί ιδεολογικά. Η θεωρία του Δαρβίνου (μέσω των παρεκκλίσεων), πρόσφερε τη δικαιολόγηση, την ευκαιρία που περίμενε ο αναδυόμενος καπιταλισμός, για να υπάρξει ιδεολογικά και αισθητικά από μόνος του, του έδωσε τον τρόπο να απαγκιστρωθεί από τα ιδεολογικά κατάλοιπα της εποχής του φεουδαλισμού (που τώρα του ήταν εμπόδιο που έπρεπε να ξεφορτωθεί).

Το έδαφος είχε προετοιμαστεί από τον προτεσταντισμό -στις χώρες όπου επικράτησε-, αλλά αυτό δεν ήταν αρκετό, χρειαζόταν μια κοπερνίκεια αντιστροφή στη σκέψη. Ήρθε -την κατάλληλη στιγμή- από μηχανής θεός ο Δαρβίνος. Εξυπηρέτησε διπλά: ανοίγοντας το πεδίο (σε επιστημονική βάση), αλλά και με τη «σιωπή του» (και την ανοχή του;) που άφησε κενό χώρο για ιδεολογικές καταχρήσεις (εξάλλου τα όρια μεταξύ επιστήμης και ιδεολογίας δεν είναι πάντοτε και σε κάθε εποχή διακριτά).

Απλώνοντας τις απόψεις του Tort για το θέμα αυτό, θα χρεώσουμε στη «σιωπή του Δαρβίνου» πολύ περισσότερα.

Τι είναι ο άνθρωπος; Η Ευρώπη του μεσοπολέμου επαναφέρει το ερώτημα: Μια χημική μηχανή, που τον προγραμματισμό της -με εργαλείο τον κοινωνικό δαρβινισμό- έχει αναλάβει ο φασισμός: δεκαετία του ’30. Η Ευρώπη ετοιμάζεται να βυθιστεί -για δεύτερη φορά-, στην απόλυτη φρίκη και η Ελλάδα σιγά - σιγά, με τη σειρά της, βυθίζεται κι αυτή στη συλλογική παράνοια του φασισμού. Συρμός και εσμός της εποχής: η έννοια «λαϊκό». Λογικές λαϊκών μετώπων παντού, συμμαχίες ετερόκλητων πολιτικών δυνάμεων με κοινό στόχο να δημιουργηθεί ανάχωμα στο φασισμό που ερχόταν - διαλύθηκαν γρήγορα από την ορμή τόσων αντιθέσεων κάτω από μια τέτοια στέγη.

Αλλά «δημιουργική» χρήση της έννοιας αυτής έγινε από τα φασιστικά καθεστώτα που ακολούθησαν: έννοια – πασατέμπος στα λόγια και τα έργα του φασισμού. Για τα κινήματα της εποχής, η έννοια λαϊκό λειτούργησε σαν ένας τρόπος να μπουν στην άκρη ιδεολογικές διαφορές ώστε να υπάρξει μια γέφυρα συνεννόησης απέναντι στον κοινό εχθρό, τον ανερχόμενο φασισμό. Στα χείλη των φασιστών η επίκληση -μέχρι κορεσμού- της ίδιας έννοιας, αποσκοπούσε στο να εκτονωθεί -αυτός άλλωστε υπήρξε ιστορικά ο ρόλος του- η αυξανόμενη δυσαρέσκεια των λαών. Το οργανωμένο πλέον προλεταριάτο, είχε μάθει να αντιστέκεται, ποτάμι που ξεχειλίζει η οργή των καταπιεσμένων που τα παλαιά μοναρχικά καθεστώτα αδυνατούσαν να εκτονώσουν, να διαχειριστούν. Χρειάστηκε ο φασισμός -σαν από μηχανής θεός- για να εκτρέψει τη λαϊκή δυσαρέσκεια σε άλλες ατραπούς. Τα μέσα: ιδεολογικά (εθνικοί μύθοι, κοινωνικός δαρβινισμός, φυλετισμός, ρατσισμός, ευγονική), η αισθητική (φουτουρισμός, αντικατάσταση της πολιτικής από την αισθητική), η ρητορική (επίκληση στο θυμικό, γοητεία στη θέση του επιχειρήματος, αντιστροφή αποτελεσμάτων-αιτίων, ρητορική που βασίζεται στη μετατροπή εννοιών χωρίς εμπειρικό περιεχόμενο- σε υποκείμενα της Ιστορίας (*)).

Τη δεκαετία του 1930, υπήρξε επίσης μία μανία εκλαΐκευσης της επιστήμης. Αυτή η τάση βρήκε την καλύτερη έκφρασή της στο έργο του Fritz Kahn. Στην Ελλάδα του μεσοπολέμου η σειρά «Λαϊκό  Πανεπιστήμιο της Βραδυνής» (*) -που προωθούσε μέσα από την επιλογή των άρθρων που δημοσίευε παραλλαγές «Κοινωνικού Δαρβινισμού»-, φιλοξενούσε τακτικά άρθρα του. Ο φασισμός που επικρατούσε σε πολλά κράτη της Ευρώπης τη δεκαετία εκείνη, και επηρέαζε τα υπόλοιπα, εμφορούνταν από παρόμοιες ιδεολογίες. Απίστευτες -στις μέρες μας- θεωρίες και έρευνες, όπως της κρανιολογίας, κρανιομετρία, ανθρωπομετρία, βιομετρία, φρενολογία, γραφολογία, κληρονομικότητα, ευγονική κ.α. που,  χωρίς να είναι στην ουσία τίποτε περισσότερο από πρακτικές κοινωνικού ελέγχου, πέρναγαν στο μεγάλο κοινό ως επιστημονική γνώση, προσφέροντας νομιμοποίηση σε ρατσιστικές πολιτικές. Διακρίσεις παντού στο όνομα αυτών των θεωριών, δικαιολόγηση της  κοινωνικής διαστρωμάτωσης,  κ.λ.π.  Εμφανίζονται ακριβώς στη φάση του περάσματος από τις πειθαρχικές κοινωνίες (που περιέγραψε ο Φουκώ) στις κοινωνίες ελέγχου (Ντελέζ). Έπρεπε να υπάρξουν οι  εκατόμβες του 2^ου Παγκόσμιου Πολέμου από τους ναζί, για να μπουν προσωρινά στην κατάψυξη τέτοιες απόψεις και πρακτικές. Προσωρινά όμως, όπως ένα πυρηνικό ατύχημα παγώνει για λίγο την επέκταση της πυρηνικής τεχνολογίας για να επανέλθει όμως αργότερα με νέες τεχνολογίες και να τραβήξει έτσι μέχρι το επόμενο ατύχημα.

Μπορεί να χρεοκόπησαν οι παλαιές εκείνες έρευνες στον τομέα της ευγονικής στα κρεματόρια του 2^ου Παγκοσμίου Πολέμου, αλλά ως θέαμα τόσο μακάβριο, "βοήθησε"/επέτρεψε να ξεχαστεί αυτό που όλοι είχαν κάθε λόγο να κρύψουν: όλα τα δυτικά κράτη -χωρίς εξαίρεση-, όλη την προηγούμενη περίοδο, πίστεψαν και εφάρμοσαν ανάλογες πρακτικές μέσω της ευγονικής: μεθόδους φυλετικής καθαρότητας, δημιουργία καλύτερου στοκ ανθρώπων, στειρώσεις των ακατάλληλων να αναπαραχθούν. Οι Ted Howard και Jeremy Rifkin μελετώντας την ιστορία της ευγονικής στην Αμερική των ετών 1900 – 1929, κάνουν την εξής καίρια παρατήρηση (σε ένα θέμα που κανένας δεν θέλει να αγγίξει): «Αν το κίνημα εκείνο» -εννοεί της ευγονικής στην Αμερική- «είχε πετύχει, θα είχαμε κατά πάσα πιθανότητα διαπράξει τις ίδιες θηριωδίες για τις οποίες δικάσαμε τους Γερμανούς στις δίκες της Νυρεμβέργης το 1946».

Βρείτε τώρα, σε ποιον ανήκουν τα παρακάτω λόγια: «…Το πρώτο καθήκον των καλών πολιτών του σωστού τύπου, είναι να αφήσουν πίσω στον κόσμο το αίμα τους/της… Δεν έχουμε καμιά δουλειά να επιτρέψουμε τη διαιώνιση των πολιτών του λανθασμένου τύπου… Θα ευχόμουν πολύ να μπορούσαμε να εμποδίσουμε πλήρως την αναπαραγωγή των λανθασμένων ανθρώπων, και όταν η φύση αυτών των ανθρώπων είναι επαρκώς στυγερή αυτό θάπρεπε να γίνεται. Οι εγκληματίες θα έπρεπε να στειρώνονται και στους μικρόνοες να είναι απαγορευμένο να αφήνουν απογόνους… Η έμφαση πρέπει να δοθεί στο να κάνουμε τους επιθυμητούς ανθρώπους να αναπαράγουν». Δεν πρόκειται για λόγια που εκφωνήθηκαν σε συγκέντρωση του ναζιστικού κόμματος τη δεκαετία του 1930, ειπώθηκαν σε ομιλία του τότε προέδρου της Αμερικής Roosevelt (T. Howard - J. Rifkin).

Η μέθοδος εκλαΐκευσης επιστημονικών θεμάτων που εφάρμοζε επιτυχημένα ο Kahn, θα μπορούσε μια χαρά να αξιοποιηθεί για την προώθηση της ιδεολογίας και των σκοπών του ναζιστικού κόμματος. Το εθνικοσοσιαλιστικό κόμμα φυσικά δεν άργησε να του ασκήσει πιέσεις προς αυτή την κατεύθυνση, λογοκρίνοντας τις εργασίες του και εξαναγκάζοντάς τον να δεχτεί προσθήκες που εκλαΐκευαν τον κοινωνικό δαρβινισμό, τον φυλετισμό και τις ρατσιστικές θεωρίες. Όμως ο Kahn είχε ένα ελάττωμα (όπως θα έλεγε και ο Μπρεχτ), ήταν …Εβραίος, και ευτυχώς γι αυτόν, είχε την διορατικότητα να εγκαταλείψει έγκαιρα την Γερμανία και να επιβιώσει σωματικά και πνευματικά. Η πρόθυμη Βραδυνή, στον μεσοπόλεμο, δημοσίευε τακτικά στη σειρά Λαϊκό Πανεπιστήμιο τέτοια «πειραγμένα» κείμενα του Kahn - που βέβαια απηχούσαν και τις δικές της απόψεις.

Οι άνθρωποι, εκείνη την εποχή, έπαιρναν στα σοβαρά τέτοιες απόψεις, σκοτώνονταν στα χαρακώματα για να τις υποστηρίξουν. Ήταν τυφλοί ως προς αυτό που εμείς με την ιστορική πείρα που αποκτήθηκε -με τόσες θυσίες- είμαστε τώρα σε θέση να κρίνουμε. Το μέλλον -κατά μία άποψη- περικλείεται στο παρελθόν (όπως το κουκούτσι στον καρπό). Το μέλλον έρχεται από το παρελθόν, δεν χρειαζόμαστε προφήτες να μας προϊδεάσουν γι αυτό που έρχεται. (Οι προφήτες είναι επικίνδυνο είδος για να το εμπιστευθούμε, δεν είναι διορατικοί ως προς το μέλλον, το κατασκευάζουν).

Στραμμένος πάντα προς τα πίσω ο άγγελος της Ιστορίας του Benjamin (Angelus Novus), κοιτάζοντας ανάμεσα σε ερείπια και καταστροφές, καθώς παρασύρεται με ορμή αδιάκοπα προς το μέλλον, κάνει να τεθεί το ερώτημα: Τι έχει πάρει τη θέση όλων αυτών των θεωριών στην εποχή μας, απέναντι στο οποίο -με τη σειρά μας- παραμένουμε τυφλοί; Νέες θεωρίες που με το κύρος της επιστήμης, τη γοητεία «χαρισματικών» ανθρώπων, τη δύναμη των νέων μέσων έρχονται να επιβληθούν, για να δικαιολογήσουν, νομιμοποιήσουν εκλεπτυσμένες τεχνικές ευγονικής στο μέλλον. Οι θεωρίες χρεοκοπούν, οι ιδεολογίες κοινωνικού δαρβινισμού και ευγονικής όμως παραμένουν - αλλάζοντας δέρμα.

Ο άνθρωπος εργοστάσιο, έργο του Fritz Kahn
όπως δημοσιεύτηκε στη σειρά Λαϊκό Πανεπιστήμιο της Βραδυνής το 1933

Ο άνθρωπος εργοστάσιο (Man as Industrial Palace), animation που δημιούργησε ο Henning M. Lederer το 2010, βασισμένο σε εικόνες του Fritz Kahn

Σημειώσεις:

(*) Λαϊκό Πανεπιστήμιο της Βραδυνής. Περιοδική τριμηνιαία έκδοση της εφημερίδας Βραδυνή (που είχε τη θλιβερή κατάληξη να συνταχθεί με τους ναζιστές την περίοδο της κατοχής). Η σειρά αυτή βιβλίων κυκλοφόρησε τη δεκαετία του 1930. Φιλοξενούσε εκλαϊκευτικά άρθρα για διάφορα επιστημονικά θέματα, με την υπογραφή Ελλήνων και ξένων "επιστημόνων": Υφέρπων φασισμός, ρατσισμός, κοινωνικός δαρβινισμός, η επιστήμη στην υπηρεσία της ιδεολογίας. Έστρωνε και αυτή με τον τρόπο της το χαλί για τις εξελίξεις που έρχονταν. Η σκοτεινή πλευρά της αστικής τάξης εν δράσει.

Βιβλιογραφία:

• Δαρβίνος, ο κρίκος που έλειπε από την αλυσίδα του Μαρξ, Patrick Tort, Ουτοπία: διμηνιαία έκδοση θεωρίας και πολιτισμού, τεύχος 69, σελ. 67-74. (2006).
• Ποιος θάπρεπε να παίξει το ρόλο του Θεού; Ted Howard – Jeremy Rifkin, 1977 (Ελληνική έκδοση 1980, υπεύθυνος  έκδοσης Αντ. Α. Χαϊμαλάς, μετ. Τ. Βλαστάρης).