Μεθοδολογικά προβλήματα στον κλάδο της Τεχνητής Νοημοσύνης

Γιάννης Ψαραύτης

Η Τεχνητή Νοημοσύνη (Τ.Ν) ως επιστημονικός κλάδος μετράει λίγες μόνο δεκαετίες ιστορίας (με αφετηρία τη δεκαετία του 1940). Η αρχική επιδίωξη της Τ.Ν ήταν να δημιουργηθούν μηχανές με ικανότητα νόησης. Μελλοντικός στόχος σε αυτή την εξέλιξη είναι η δημιουργία μηχανής που να ξεπερνάει την ανθρώπινη νοημοσύνη. 

 

Alan Turing

Στις δεκαετίες που υπάρχει η Τ.Ν συνέβησαν σημαντικές εξελίξεις και καινοτομίες, η υπερεκτίμησή τους όμως από ένα μάλλον αφελές κοινό που πλαισιώνει τον κλάδο αυτό, καλλιέργησε ανέφικτες προσδοκίες.

Τα τελευταία χρόνια, ο τομέας της Τεχνητής Νοημοσύνης εξαναγκάστηκε (σιωπηλά) σε αναδίπλωση, ενώ επανατοποθετήθηκε ως προς τον βασικό προγραμματικό του στόχο. Η εξήγηση γι αυτήν τη στροφή δεν πρέπει να αναζητηθεί μόνο στο γεγονός ότι ο αρχικός στόχος της Τ.Ν είναι ανέφικτος μέσα στα όρια και στο πλαίσιο της υπάρχουσας τεχνολογίας (κάτι που εξάλλου θα μπορούσε να έχει διαγνωστεί πολύ πιο πριν), ούτε στην κριτική που της ασκήθηκε ήδη από την εποχή του Alan Turing. Η κύρια αιτία για την οποία σταμάτησε να τροφοδοτεί το κοινωνικό φαντασιακό με ουτοπικές υποσχέσεις, είναι η αλλαγή της κυρίαρχης αντίληψης για τον ρόλο της. Η νέα αντίληψη θέλει απτά και συγκεκριμένα αποτελέσματα εδώ και τώρα (κριτήριο που, όπως είναι επόμενο, αλλάζει και τον προσανατολισμό της χρηματοδότησης των ερευνών).  

Θεωρώ ότι το επιστημολογικό πρόβλημα που αντιμετωπίζει ο κλάδος της Τ.Ν, προέρχεται από το γεγονός ότι στηρίχτηκε σε διατυπώσεις που υποκρύπτουν ορολογική βία και εννοιολογικές καταχρήσεις. Ας το ελέγξουμε αυτό μέσα από απόψεις των ίδιων των πρωταγωνιστών της. «Ακόμα και μηχανές απλές όσο οι θερμοστάτες μπορούμε να πούμε ότι έχουν πεποιθήσεις… Ο θερμοστάτης μου έχει τρία πιστεύω –είναι πολύ ζεστά, κάνει πολύ κρύο εδώ μέσα και είναι εντάξει εδώ μέσα». Την άποψη αυτή διατύπωσε ο John McCarthy (που έχει και την πατρότητα του όρου Τεχνητή Νοημοσύνη). Με την επέκταση της χρήσης της λέξης «πεποίθηση» και στους υπολογιστές, υποκρύπτεται αλλαγή του νοήματός της. Στη νέα χρήση «…σημαίνει  μόνο ότι κάποιος πράττει, δεν προϋποθέτει πια ότι υπάρχει εσώτερη σκέψη που είναι θεμέλιο της πεποίθησης». 

John McCarthy

Ο Marvin Minsky αποδίδει ικανότητα ελεύθερης βούλησης στους υπολογιστές του μέλλοντος: «Αν είμαστε τυχεροί, οι υπολογιστές θα μας κρατήσουν σαν κατοικίδια». (Τα παραδείγματα και ο σχολιασμός προέρχονται από το βιβλίο «Τεχνοπώλιο» του Νιλ Πόστμαν). Ο Alan Turing: «Το ερώτημα που κλήθηκε να απαντήσει η Τ.Ν: Είναι δυνατόν μια μηχανή να εξελιχθεί σε τέτοιο βαθμό ώστε να παρουσιάσει ανθρώπινη σκέψη; Κι αν ναι, πώς μπορούμε να ελέγξουμε αυτόν τον ισχυρισμό, πώς μπορούμε δηλαδή να διαπιστώσουμε τη νοημοσύνη της;» Είναι θεμιτή όμως η γενίκευση που επιχείρησε ο Turing, να χρησιμοποιήσει μια λέξη ιδιάζουσα για τον άνθρωπο, που προϋποθέτει ικανότητα σκέψης και στις μηχανές; Εννοιολογικές μετατοπίσεις και υπερβάσεις που γύρισαν μπούμερανγκ, αυτοπαγιδεύοντας τον τομέα, οδηγώντας τον τελικά σε αδιέξοδες επιδιώξεις.

Το Τεστ Turing 

Αλλά ας μπούμε στον κόπο αυτής της συζήτησης, εξετάζοντας την απάντηση που έδωσε ο Turing στο παραπάνω ερώτημα. Πρότεινε ένα τεστ που βασίζεται στο παιχνίδι που λέγεται «το παιχνίδι της μίμησης». Παίζεται με τρεις παίχτες, που δεν γνωρίζονται μεταξύ τους. Οι δύο έχουν τον ρόλο του «μάρτυρα» και είναι αντίθετου φύλου. Ο τρίτος, έχει τον ρόλο του «ανακριτή». Η προσπάθειά του είναι να αναγνωρίσει το φύλο του κάθε μάρτυρα με μοναδική βοήθεια τις απαντήσεις που δίνουν στις ερωτήσεις του. Ο ένας παίκτης, προσπαθεί να ξεγελάσει τον ανακριτή ως προς το φύλο του, ενώ ο άλλος βοηθά τον ανακριτή να μαντέψει σωστά. Για να μην επηρεάζεται ο ανακριτής από την εμφάνιση ή τις  φωνές των παικτών, η επικοινωνία γίνεται μέσω τηλετύπων.

πηγή: Wikipedia

Ο Turing τροποποίησε το παιχνίδι αντικαθιστώντας τον ένα παίκτη με υπολογιστή. Στη νέα εκδοχή του παιχνιδιού ο ανακριτής έπρεπε να διακρίνει τον άνθρωπο από τη μηχανή. Αν ο ανακριτής μπέρδευε τη μηχανή με τον άνθρωπο τότε η μηχανή θα έχει περάσει το τεστ. Το συμπέρασμα προκύπτει από τον διάλογο κατά τη διάρκεια του τεστ και την πειστικότητα των απαντήσεων της μηχανής. Αν δηλαδή θα είναι απαντήσεις που θα έδινε ένας μέσος άνθρωπος στη θέση της μηχανής. Το ότι ο υπολογιστής (όπως ελπίζουμε στο μέλλον) θα περνάει το τεστ θα είναι επαρκής απόδειξη ότι διαθέτει ικανότητα ανθρώπινης σκέψης; 

 Το κινέζικο δωμάτιο

Στο τεστ του Turing ασκήθηκε έντονη και (σε πολλές περιπτώσεις) ουσιαστική κριτική. Η κριτική του Searle, με τον τρόπο που διατυπώθηκε έμεινε γνωστή σαν «το Κινέζικο Δωμάτιο». Ένα δωμάτιο κλειστό από παντού με μια θυρίδα στην πόρτα. Μέσα στο δωμάτιο βρίσκεται ένας άνθρωπος που δεν γνωρίζει  την κινεζική γλώσσα, αλλά διαθέτει ένα πλήρες κινεζικό λεξικό, χαρτιά και στυλό. Κάθε φορά που του δίνεται ένα χαρτί με προτάσεις στα κινεζικά μέσω της θυρίδας, συμβουλεύεται το λεξικό κι δίνει την κατάλληλη απάντηση. Ο συνομιλητής του έξω από το δωμάτιο, λαμβάνοντας τα χαρτιά με τις σωστές απαντήσεις στην κινεζική γλώσσα, σχηματίζει λανθασμένα την εντύπωση, ότι ο άνθρωπος μέσα στο δωμάτιο γνωρίζει τη γλώσσα. Κάτι αντίστοιχο συμβαίνει και στο τεστ Turing. Η μηχανή διαθέτοντας την ικανότητα συντακτικού χειρισμού συμβόλων, δημιουργεί την ψευδαίσθηση ότι σκέφτεται. Το ότι η μηχανή δίνει τις σωστές απαντήσεις όμως "δεν σημαίνει ότι καταλαβαίνει και το εννοιολογικό πλαίσιο αυτών που γράφει, επομένως δεν είναι ευφυής", ισχυρίζεται ο Searle.

πηγή: Wikipedia

Οι οπαδοί της Τεχνητής Νοημοσύνης απάντησαν στην ένσταση του Searle,  υποστηρίζοντας ότι έκανε λάθος που οφείλεται στο ότι εξέταζε μεμονωμένα ένα μόνο στοιχείο του συστήματος. Αυτό που έχει σημασία είναι πως στο σύστημα το δωμάτιο παρουσιάζει σωστές, νοηματικά και συντακτικά, απαντήσεις.

Μια διαφορετική κριτική θεώρηση υποστήριξε την άποψη ότι απαιτούνται περισσότερα κριτήρια από έναν απλό «διάλογο» μέσω μιας τηλετυπικής μηχανής. Θεωρήθηκε ακόμη ότι το τεστ Turing αφήνει απέξω νοήμονα όντα χωρίς γλώσσα (π.χ παιδιά που δεν έχουν αρχίσει ακόμη να μιλούν, ανθρώπους με τοπική αφασία, νοήμονες εξωγήινους που δεν επικοινωνούν με την ανθρώπινη γλώσσα, κ.α). Οι παραπάνω -βάσιμες κριτικές- αίρονται αν περιορίσουμε τη χρηστική αξία του τεστ. Εξάλλου, ο ίδιος ο Turing δεν θεωρούσε το τεστ αναγκαία και ικανή συνθήκη για την τεκμηρίωση νοήμονος συμπεριφοράς. 

Kasparov vs Deep Blue

 Το 1997 η ήττα του Kasparov από τον υπολογιστή Deep Blue της ΙΒΜ τροφοδότησε τη σχετική μυθολογία για την νίκη της μηχανής απέναντι στον άνθρωπο (“Man vs Machine”, “The brain’s last stand” διαβάζουμε στο εξώφυλλο του περιοδικού Newsweek).

 Μέσα στην εορταστική ατμόσφαιρα για την πρώτη νίκη της μηχανής απέναντι στην ανθρώπινη διάνοια, δεν προσέχθηκε αυτό που πραγματικά συνέβη. Γιατί το γεγονός μπορεί να διαβαστεί και διαφορετικά: Χωρίς ανθρώπινη παρέμβαση και υποστήριξη, την επανατροφοδότηση και επαναπρογραμματισμό του υπολογιστή από ομάδα υποστήριξης κάθε φορά που ο Kasparov τροποποιούσε τη στρατηγική του, δεν είναι καθόλου σίγουρο ότι η τεράστια υπολογιστική ισχύς του Deep Blue θα έφερνε το ίδιο αποτέλεσμα.

Kasparov vs Deep Blue

Αυτή η εμβληματική στιγμή, σηματοδοτεί ακριβώς το αντίθετο από αυτό που προώθησε η δημοσιογραφία της εποχής, σήμανε την παρακμή της μέχρι τότε κυρίαρχης άποψης για την Τ.Ν. Η εμπειρία με τον Deep Blue ώθησε τον Kasparov να αντιληφθεί την τεράστια δύναμη που θα προερχόταν από τη συνεργασία ανθρώπου – υπολογιστή στο σκάκι (άποψη που αργότερα ανέπτυξε πιο συγκεκριμένα, στην ιδέα που ονόμασε Advanced Chess). Θεωρώ ότι αυτή ήταν η αποφασιστική στιγμή που ο τομέας της Τ.Ν άλλαξε –χωρίς θόρυβο και τυμπανοκρουσίες- την καταστατική του θέση. Αντί να επιδιώκεται η στιγμή που η ανθρώπινη νοημοσύνη θα υποκατασταθεί από κάποιο μηχανικό ισοδύναμο, που δεν είναι παρά ένας ορίζοντας που όσο τον πλησιάζεις απομακρύνεται, πρέπει -ισχυρίζεται η νέα αντίληψη- να προωθηθούν τρόποι συνύπαρξης (υβριδισμού) ανθρώπου - μηχανής. Η Cyborg ιδεολογία.

Captcha: Μια εφαρμογή του τεστ Turing

Το 2000 εμφανίστηκαν τα πρώτα captcha σε ιστοσελίδες. Τα captcha (Completely Automated Public Turing test to tell Computers and Humans Apart) είναι παραλλαγές του τεστ Turing και δίνουν τη δυνατότητα να διακρίνουμε αν ένας χρήστης είναι άνθρωπος ή λογισμικό. Αυτό είναι απαραίτητο για την αντιμετώπιση του spamming (των ανεπιθύμητων ηλεκτρονικών μηνυμάτων, που δημιουργούνται αυτόματα με τη χρήση κατάλληλου λογισμικού και κατακλύζουν μαζικά λογαριασμούς email ή ως σχόλια σε blog). (*) Τα captcha εμφανίζονται ως παραμορφωμένες εικόνες που παρουσιάζουν συνδυασμούς γραμμάτων και αριθμών σε διάφορα μεγέθη, χρώματα κλπ. Για να επιτραπεί η δημιουργία νέου λογαριασμού email ή ο σχολιασμός άρθρου σε blog, πρέπει ο χρήστης να αναγνωρίσει το περιεχόμενο της εικόνας και να συμπληρώσει σωστά μια φόρμα. Η διαδικασία είναι εύκολη για όλους τους ανθρώπους, όχι όμως και για τις δυνατότητες των προγραμμάτων μέχρι στιγμής.

Να καταλήξουμε. Η απόκτηση νοημοσύνης από μηχανές ισοδύναμης με την ανθρώπινη -και αν υποθέσουμε ότι έχει κάποιο νόημα να το λέμε- με τη δεδομένη τεχνολογία είναι ανέφικτη. Αλλά έστω ότι υπάρχει μια μηχανική οντότητα που μπορεί να υποκαταστήσει  πλήρως τον άνθρωπο σε μια πολύπλοκη δραστηριότητα, η διαφορά τους είναι ότι η πράξη του ανθρώπου τροφοδοτείται από τη νόηση ενώ στην περίπτωση της μηχανικής οντότητας από το πρόγραμμά της που -βεβαίως- είναι ανθρώπινη επινόηση. Αλλά να πάρουμε και την περίπτωση μηχανικής οντότητας που αναπαράγεται μόνη της ή που αναδημιουργεί τον προγραμματισμό της, και πάλι δεν πρέπει να μιλάμε για νοημοσύνη της μηχανής ισοδύναμη με την ανθρώπινη. Πάντα η ανθρώπινη νοημοσύνη θα είναι μια αφθονία άλλης τάξης (για να χρησιμοποιήσουμε διαφορετικά μια διατύπωση του Roland Barthes).

Πρόκειται για κυνήγι φαντασμάτων, ενώ ο πραγματικός κίνδυνος προέρχεται από την υποκατάσταση του ανθρώπου από τις μηχανές (π.χ το αυτοκίνητο που καταλαμβάνει σταδιακά και ολοκληρωτικά το ζωτικό χώρο του ανθρώπου), την εκχώρηση του ελέγχου και των αποφάσεων σε αφηρημένα συστήματα (π.χ το χρηματιστήριο που εμποδίζει τον ορθολογικό έλεγχο και τη ρύθμιση της οικονομίας), κ.ο.κ.

Ο κίνδυνος δεν είναι η απόκτηση -κάποτε στο μέλλον- ανθρώπινης νοημοσύνης από τις μηχανές αλλά ο μαρασμός της νοημοσύνης στον ίδιο τον άνθρωπο. Η συρρίκνωσή της σε ό,τι μπορεί να τροφοδοτήσει λειτουργίες που μπορούν να υποκατασταθούν από μηχανές. Η επόμενη τεχνολογική επανάσταση της γενετικής μηχανικής, επαναφέροντας την ευγονική στο προσκήνιο (στήνοντας το σκηνικό του επόμενου εφιάλτη για την ανθρωπότητα), θα κινηθεί δυστυχώς, δεν μπορεί να κάνει διαφορετικά, προς αυτή την κατεύθυνση.   

(*) Spamming. Η αποστολή spam απαιτεί ένα λογαριασμό email και ένα πρόγραμμα που στέλνει καθημερινά χιλιάδες μηνύματα. Μέσω των  δωρεάν υπηρεσιών email, και με την χρήση του κατάλληλου λογισμικού δημιουργούνται χιλιάδες δωρεάν λογαριασμοί και αποστέλλονται αυτόματα χιλιάδες μηνύματα.