Charlie Chaplin: “One a.m.”

Γιάννης Ψαραύτης

To 1916 o Chaplin γύρισε την ταινία “One a.m.”, στην οποία υποδύθηκε τη φιγούρα αστού bohéme ή bon viveur (κατά τα πρότυπα της εποχής). Η ταινία είναι μονοπρόσωπη με εξαίρεση το πρώτο πλάνο. Η επιλογή (σκόπιμη ή όχι) συντελεί στην πιο καθαρή απεικόνιση της σχέσης του ανθρώπου με τα πράγματα που τον περιβάλλουν (σχέση που εδώ γίνεται δυσαρμονική). 

Η πλοκή της ταινίας: ξημερώματα, ένα ταξί αφήνει τον επιβάτη του μπροστά στην είσοδο του σπιτιού του. Ο επιβάτης, είναι εμφανώς μεθυσμένος· ο Chaplin "ξοδεύει" μερικά gag στην προσπάθεια του ήρωα -που υποδύεται ο ίδιος- να αποβιβαστεί από το αυτοκίνητο, οπτικοποιώντας κατ' αυτό τον τρόπο την έντονη κατάσταση μέθης που βρίσκεται. Η ταινία, από εκείνο το σημείο και μετά δεν είναι παρά η περιγραφή της προσπάθειας, μέσα από μια αλληλουχία gag, να φτάσει μέχρι την κρεβατοκάμαρά του. Η άμβλυνση του θυμικού (λόγω μέθης) προκαλεί απώλεια της ικανότητας κατοίκησης του σπιτιού: τα πράγματα που τον περιστοιχίζουν, επιλεγμένα να εξυπηρετούν και με τα οποία (προφανώς) σε κανονικές συνθήκες θα ήταν εξοικειωμένος, τώρα αποδεικνύονται δυσλειτουργικά και ξένα.

Για να αναδείξει αυτές τις καταστάσεις ο Chaplin, χρησιμοποιεί επανειλημμένα το τέχνασμα (χαρακτηριστικό της τέχνης του) της αλλαγής χρήσης των αντικειμένων (σκόπιμα/ κατά λάθος/ λόγω παραγνώρισης/ από αδεξιότητα). Τα παραδείγματα αρκετά, επιλέγω: χρησιμοποιεί το παράθυρο για να μπει στο σπίτι (επειδή δεν βρίσκει τα κλειδιά του), στην προσπάθεια αυτή βάζει κατά λάθος το πόδι του στη γυάλα με τα ψάρια, πατάει στο χαλί της εισόδου και γλιστράει σαν να φοράει πατίνια του πατινάζ, το περιστρεφόμενο τραπέζι αντί να φέρνει κοντά το μπουκάλι με το ποτό εξαιτίας αδέξιου χειρισμού το απομακρύνει, η βαλσαμωμένη στρουθοκάμηλος γίνεται κρεμάστρα για το καπέλο του, χρησιμοποιεί τον καλόγερο των ρούχων σαν σκάλα, αργότερα χρησιμοποιεί το αναποδογυρισμένο στο πάτωμα ημίψηλο καπέλο του σαν σταχτοδοχείο (πάλι το καπέλο - ποτέ ένα καπέλο στον Chaplin δεν είναι απλά ένα καπέλο, είναι και σύμβολο κοινωνικής θέσης). 

Η ταινία λοιπόν είναι η ολονύχτια ροβινσωνιάδα του μεθυσμένου αστού μέσα στο ίδιο του το σπίτι, όπου πρέπει να ανακαλύψει από την αρχή τις λειτουργίες των πραγμάτων. Τα πράγματα είναι σαν να έχουν αποκτήσει τη δική τους βούληση, σαν να συνωμοτούν εναντίον του.

Η προσπάθειά του όμως τελικά καταλήγει δονκιχωτική (χωρίς Σάνσο Πάνσα, κακοπληρωμένος τον εγκαταλείπει από την αρχή της ταινίας). Έρχεται αντιμέτωπος με ένα πλήθος βαλσαμωμένων ζώων, που διακοσμούν ως τρόπαια τοποθετημένα παντού στον χώρο. Ο αστικός πολιτισμός δεν κάνει τίποτε άλλο από το να μετατρέπει οτιδήποτε ΦΥΣΙΚΟ σε ΤΕΧΝΗΤΟ. Στην κατάσταση μέθης που βρίσκεται τα ζώα είναι σαν να ζωντανεύουν, να επιστρέφουν στην φυσική τους κατάσταση και να τον καταδιώκουν.

Ο ήρωας της ταινίας βρίσκεται στο μεταίχμιο μιας εποχής όπου η σχέση με τα πράγματα δεν περιορίζεται πλέον στην απλή κατοχή τους, ή την αισθητική διακόσμηση μιας κενής ζωής που ρυθμίζεται από μια υποκριτική (βικτωριανή) ηθική, αλλά έχει γίνει σχέση με αντικείμενα που είναι λειτουργικά, χρηστικά και πολύπλοκα (τεχνολογημένα). Στο τέλος της ταινίας, εγκαταλείποντας την προσπάθεια να θέσει σε λειτουργία ένα μηχανικό κρεβάτι, καταλήγει να κοιμάται στη μπανιέρα. 
  

H ύπαρξή ενός αντικειμένου στη σκηνή υπάρχει απλώς και μόνο σαν εξάρτημά ενός gag; Ο Chaplin δεν κυνηγά το gag, δεν επιδιώκει να στομώσει το θεατή παρέχοντάς του τη μια λιχουδιά μετά την άλλη. Το άγχος του δεν είναι να προλάβει το επόμενο gag να λειτουργήσει πριν στεγνώσει το γέλιο του θεατή από το προηγούμενο. Η στρατηγική του βασίζεται πράγματι στο gag, αλλά το χρησιμοποιεί σαν Δούρειο Ίππο: Λειτουργεί βέβαια σε ένα πρώτο επίπεδο σαν αστείο, χρειάζεται την επιτυχία του γιατί έτσι κατακτά την συνείδηση του θεατή, αμβλύνοντας τις αντιστάσεις του. Σε ένα δεύτερο επίπεδο όμως, το gag γίνεται το μέσο για να προκαλέσει μια μικρή ή μεγάλη ανατροπή συμβόλων ή κατεστημένων αντιλήψεων. Να λοιπόν ο σκοπός με τον οποίο πρέπει να συνδέσουμε την επιλογή των αντικειμένων στις ταινίες του Chaplin· πρέπει να βλέπουμε τα σκηνικά αντικείμενα ως εξαρτήματα, μέσα, εξυπηρετητές τέτοιων προθέσεων. Η κοινωνική του κριτική περνάει (γίνεται αποδεκτή δηλαδή), μεταμφιεσμένη σε gag. Η πανουργία του Chaplin συνοψίζεται στο εξής: από τη στιγμή που το gag θα βγει από αυτό το κουτί της Πανδώρας (το κουτί με τα gag) είναι αδύνατον να μαζευτεί, προκαλώντας στη συνέχεια μικρές ή μεγάλες ανατροπές.

Ας δοκιμάσουμε να εφαρμόσουμε τις παρατηρήσεις αυτές μέσα από παραδείγματα. Παντού στο σπίτι υπάρχουν βαλσαμωμένα ζώα. Παίρνουν μέρος σε gag δημιουργώντας διάφορες εντυπώσεις στον μεθυσμένο: ότι είναι ζωντανά και τον κοιτάζουν απειλητικά, το τυχαίο μπλέξιμο του ποδιού στο στόμα ενός από αυτά του δίνει την εντύπωση ότι δαγκώνει, μια βαλσαμωμένη αρκούδα στην κορυφή της σκάλας τον εμποδίζει να ανέβει, αργότερα θα χρησιμοποιήσει το λαιμό της στρουθοκαμήλου σαν κρεμάστρα για το καπέλο του. Το καπέλο σκεπάζει το κεφάλι του ζώου. Δεν μπορώ να μη συνδέσω αυτή την απόκρυψη, με τη στερεότυπη άποψη που θέλει το ζώο αυτό να κρύβει το κεφάλι του στην άμμο μπροστά στον κίνδυνο.

Γιατί όμως όλα αυτά τα βαλσαμωμένα ζώα; Η προφανής απάντηση: είναι λαβές για gag - που με τόση μαεστρία έχουν σχεδιαστεί στις λεπτομέρειές τους, και εκτελεστεί από τον Chaplin. Η επιτυχία ενός gag γίνεται η δικαιολογία της ύπαρξής του, κάνοντάς την απαραίτητη στα πλάνα της ταινίας όπου εμφανίζεται. Αποκτά ένα status. Η τόσο έντονη παρουσία βαλσαμωμένων ζώων παντού στο σπίτι, δικαιολογεί την υπόθεση ότι ο Chaplin είχε και εδώ μια δεύτερη ανομολόγητη σκέψη επιλέγοντάς τα. Μια τέτοια "υστεροβουλία" επηρέαζε πάντοτε τις επιλογές του στο σχεδιασμό των gag (χάρη σε αυτές τις πίσω σκέψεις ξεχώρισε σαν ένα από τα πιο διεισδυτικά βλέμματα του αιώνα του). Δεν είναι δυνατόν να μη σκεφτεί κανείς ποιοι είχαν τη συνήθεια και την πολυτέλεια να διαθέτουν βαλσαμωμένα ζώα στα σπίτια τους το 1916; Οι εύποροι αστοί την εποχή της αποικιοκρατίας. Λειτουργούν στο χώρο ως σύμβολα κύρους και οικονομικής ισχύος· ισχύς που προέκυψε από την εκμετάλλευση των αποικιών, την εξαφάνιση των άλλων πολιτισμών, την κυριάρχηση της φύσης. Επομένως -άμεσα ή έμμεσα- υποδηλώνουν την προέλευση της ευμάρειας του μεγαλοαστού κατόχου τους. Αυτό που μοιάζει με εκδίκηση των πεθαμένων ζώων (και οπτικοποιείται στην ταινία με τα αντίστοιχα gag): ό,τι έχει "κατακτήσει" η Δύση (άλλους λαούς, πολιτισμούς, τη φύση) μπορεί να τα κατέχει μόνο νεκρά/βαλσαμωμένα, σαν ΠΡΑΓΜΑΤΑ, σαν τρόπαια της μάταιης υπεροχής της. Τότε όμως στερεύουν και οι κρουνοί της ευμάρειάς της.