Για τη λέξη design (1993)

Vilém Flusser

Στα αγγλικά, η λέξη design είναι και ουσιαστικό και ρήμα (γεγονός που λέει πολλά για τη φύση της αγγλικής γλώσσας). Ως ουσιαστικό, σημαίνει -μεταξύ άλλων- «πρόθεση», «σχέδιο», «σκοπό», «στόχο», «σύστημα», «σχεδιασμό», «μοτίβο», «βασική δομή» (intention, plan, intent, aim, scheme, plot, motif, basic structure), όλες αυτές (και άλλες σημασίες) συνδέονται με εκείνες της «πανουργίας» και της «εξαπάτησης». Ως ρήμα (to design), περιλαμβάνει τις σημασίες «επινοώ κάτι», «προσομοιώνω», «σχεδιάζω», «δημιουργώ σκίτσο», «σχεδιάζω για τη μόδα», «να έχω τα σχέδια για κάτι». Η λέξη προέρχεται από το λατινικό signum, που σημαίνει sign (σημάδι/ίχνος) με το οποίο μοιράζεται την ίδια αρχαία ρίζα. Έτσι, ετυμολογικά, σχεδιασμός σημαίνει "de-sign". Αυτό εγείρει το ερώτημα: Πώς συνέβη ο όρος design να αποκτήσει παγκόσμια τη σημερινή του σημασία; Αυτή η διερώτηση δεν είναι ιστορικού ενδιαφέροντος, με την έννοια της έρευνας σε κείμενα προκειμένου να τεκμηριωθεί πότε και που απέκτησε η λέξη τη σημερινή της σημασία. Είναι ένα σημασιολογικό ερώτημα, με την έννοια της πρόκλησης να εξετάσει κανείς γιατί η λέξη φέρει τέτοιο σημασιολογικό φορτίο, στη σύγχρονη συζήτηση που αφορά τον πολιτισμό.

Η λέξη εμφανίζεται σε καταστάσεις που έχουν σχέση με την πανουργία και την εξαπάτηση. Ένας designer είναι ένας πανούργος σχεδιαστής παγίδων. Στην ίδια κατηγορία ανήκουν και άλλες πολύ σημαντικές λέξεις: ιδιαίτερα οι λέξεις, μηχανική και μηχανή. Η ελληνική ΜΗΧΟΣ σημαίνει μια διάταξη που έχει σχεδιαστεί με σκοπό να παραπλανήσει -δηλαδή μια παγίδα. Ο Δούρειος Ίππος είναι ένα παράδειγμα. Ο Οδυσσέας αποκαλείται πολυμήχανος, επίθετο που οι μαθητές μεταφράζουν ως “the crafty one” (καταφερτζής). Η λέξη ΜΗΧΟΣ προέρχεται από την αρχαία ΜΑΧΑΡ/ΜΗΧΑΡ (MAGH), που αναγνωρίζεται στη γερμανική macht και mogen, στα αγγλικά στις λέξεις might και may. Ως εκ τούτου, μια μηχανή είναι μια συσκευή που έχει σχεδιαστεί για να παραπλανά. Ένας μοχλός, για παράδειγμα, είναι απάτη με το βάρος, και «μηχανική» (mechanics) είναι το «κόλπο» να χειρίζεσαι παραπλανώντας, σώματα μεγάλου βάρους.

Μια άλλη λέξη που χρησιμοποιείται στο ίδιο εννοιολογικό πλαίσιο είναι η λέξη «τεχνολογία». Η Ελληνική TEXNH σημαίνει art και σχετίζεται με τη λέξη ΤΕΚΤΩΝ, «ξυλουργός». Η βασική ιδέα εδώ είναι ότι το ξύλο είναι ένα άμορφο υλικό στο οποίο ο καλλιτέχνης/artist, ο τεχνίτης, δίνει μορφή, προκαλεί με τους χειρισμούς του την εμφάνιση της μορφής στη θέση του ακατέργαστου υλικού. Η βασική αντίρρηση του Πλάτωνα για την τέχνη και την τεχνολογία ήταν ότι προδίδουν και διαστρεβλώνουν/νοθεύουν τις θεωρητικά νοητές μορφές (Ιδέες), όταν μέσω αυτών μεταφέρονται στον υλικό κόσμο. Για τον Πλάτωνα, οι καλλιτέχνες και οι τεχνίτες ήταν προδότες των Ιδεών και τσαρλατάνοι, επειδή αποπλανούν με πανουργία τους ανθρώπους, ωθώντας τους να αντιλαμβάνονται διαστρεβλωμένες ιδέες.

Ισοδύναμο στα Λατινικά της ελληνικής λέξης techne/Τέχνη είναι η λέξη ars, που στην πραγματικότητα προτείνει μια μεταφορική σημασία ανάλογη των αγγλικών λέξεων rogue (εξαπατητής/απατεώνας), sleight of hand (ταχυδακτυλουργός). Μειωτική σημασία έχει η παραφθορά της λέξης ars, articulum -δηλαδή κατώτερη τέχνη- που υποδηλώνει κάποια επιδεξιότητα των χεριών (όπως το γαλλικό tour de main). Συνεπώς, ars σημαίνει κάτι σαν «ευελιξία» ή την «ικανότητα κάποιου να αντιστρέφει μια κατάσταση προς όφελός του» και artifex -δηλαδή artist- σημαίνει κυρίως μια εκδοχή του «κατεργάρη». Ότι η αρχική σημασία της λέξης καλλιτέχνης/artist ήταν ταυτόσημη με εκείνη του ταχυδακτυλουργού/θαυματοποιού γίνεται φανερό από παράγωγες λέξεις όπως artifice (τέχνασμα), artificial (τεχνητό) και ακόμη artillery (πυροβολικό). Στα γερμανικά, καλλιτέχνης/artist θεωρείται, φυσικά αυτός που είναι «σε θέση να κάνει κάτι», η γερμανική λέξη για την τέχνη/art είναι Kunst, που είναι το ουσιαστικό του ρήματος können, «το να είμαι σε θέση» ή «μπορώ», αλλά βρίσκουμε και εκεί αντίστοιχη λέξη για το artificial/τεχνητό, τη λέξη gekünstelt, που προέρχεται από την ίδια ρίζα (όπως και το αγγλικό cunning/πανούργο).

Οι εκτιμήσεις αυτές εξηγούν επαρκώς για πιο λόγο η λέξη design/σχεδιασμός κατέχει τη θέση που έχει στο σύγχρονο διάλογο. Οι λέξεις machine, technology, ars και art είναι στενά συνδεδεμένες μεταξύ τους, ο ένας όρος είναι ακατανόητος χωρίς τους άλλους και όλοι προέρχονται από την ίδια υπαρξιακή στάση για τον κόσμο. Ωστόσο, αυτή η εσωτερική σύνδεση έχει λησμονηθεί εδώ και αιώνες (τουλάχιστον από την Αναγέννηση). Ο σύγχρονος αστικός πολιτισμός επέβαλε μια κάθετη διαίρεση μεταξύ του κόσμου των τεχνών (arts) και εκείνου της τεχνολογίας και των μηχανών. Ως εκ τούτου ο πολιτισμός χωρίστηκε σε δύο αλληλοαποκλειόμενους κλάδους: ο ένας αισθητικός, αξιολογικός, soft (ευμετάβλητος), ο άλλος επιστημονικός, υπολογιστικός hard (αμετάβλητος). Ο ατυχής αυτός διαχωρισμός έγινε μη αναστρέψιμος προς το τέλος του δέκατου ένατου αιώνα. Η λέξη design/σχεδιασμός απετέλεσε μια γέφυρα στο κενό που υπήρχε μεταξύ τους. Μπορούσε να λειτουργήσει έτσι, εφόσον το design είναι η έκφραση της εσωτερικής σύνδεσης ανάμεσα στην τέχνη (art) και την τεχνολογία. Επομένως στη σύγχρονη ζωή, το design περισσότερο ή λιγότερο υποδεικνύει το χώρο όπου η τέχνη και η τεχνολογία (μαζί με τους αξιολογικούς και επιστημονικούς τρόπους σκέψης που τους αντιστοιχούν) συμπορεύονται ισότιμα, δίνοντας τη δυνατότητα σε μια νέα μορφή πολιτισμού.

Αν και αυτό είναι μια καλή εξήγηση, δεν είναι ικανοποιητική από μόνη της. Σε τελική ανάλυση, αυτό που συνδέει τους όρους που αναφέρονται παραπάνω είναι ότι όλοι έχουν σαν κοινά χαρακτηριστικά (εκτός των άλλων), εκείνα της εξαπάτησης και της πανουργίας. Η νέα μορφή του πολιτισμού που το Design έκανε δυνατή, θα ήταν μια κουλτούρα που είχε επίγνωση του γεγονότος ότι ήταν παραπλανητική (δηλαδή, designed). Συνεπώς το ερώτημα που τίθεται είναι: Ποιος και με τι μέσο μας εξαπατά όταν συμμετέχουμε στον πολιτισμό (με την τέχνη, με την τεχνολογία -κοντολογίς, με το Design); Για να δώσουμε ένα παράδειγμα: Ο μοχλός είναι μια απλή μηχανή. Ο σχεδιασμός του αντιγράφει το ανθρώπινο χέρι. Είναι ένα τεχνητό χέρι. Η τεχνολογία του είναι πιθανόν τόσο παλαιά όσο και το είδος του Homo Sapiens, ίσως και ακόμη παλαιότερη. Και αυτή η μηχανή, αυτό το σχέδιο, αυτή η τέχνη, αυτή η τεχνολογία έχει ως στόχο να εξαπατήσει τη βαρύτητα, να ξεγελάσει τους νόμους της φύσης και, με το μέσο της εξαπάτησης, να υπερβούμε τις φυσικές συνθήκες που μας περιορίζουν, μέσω της στρατηγικής εκμετάλλευσης ενός νόμου της φύσης. Με τη βοήθεια του μοχλού -παρά το βάρος του σώματός μας- είμαστε σε θέση να υψωθούμε μέχρι να αγγίξουμε τα αστέρια αν το θελήσουμε και -χάρη στο μοχλό επίσης-, αν μας δοθεί η δυνατότητα, ίσως να είμαστε σε θέση να μοχλεύσουμε τον κόσμο έξω από την τροχιά του. Αυτός είναι ο σχεδιασμός (design) που αποτελεί τη βάση ολόκληρου του πολιτισμού: η εξαπάτηση της φύσης με τη βοήθεια της τεχνολογίας, ώστε να αντικαθίσταται αυτό που είναι φυσικό με ό,τι είναι τεχνητό και η δημιουργία μιας μηχανής από την οποία αναδύεται μια θεότητα, ο ίδιος μας ο εαυτός. Συνοψίζοντας: ο σχεδιασμός πίσω από το σύνολο του πολιτισμού, πρέπει να είναι αρκετά παραπλανητικός (περίτεχνος) ώστε να καταφέρει να μετατρέψει απλά θηλαστικά εξαρτημένα από τη φύση, σε ελεύθερους καλλιτέχνες/artists.

Αυτό αποτελεί ένα ακόμη πλαίσιο ερμηνείας, έτσι δεν είναι; Η λέξη design/σχεδιασμός έχει έρθει να καταλάβει τη θέση της στο σύγχρονο λόγο, μέσω της επίγνωσης που έχουμε ότι το να είσαι ανθρώπινο ον είναι ένα σχέδιο/design ενάντια στη φύση. Αυτή η εξήγηση όμως είναι πιθανόν να μην ισχύει στο μέλλον. Αν στην πράξη ο σχεδιασμός/design γίνει σταδιακά το κέντρο της προσοχής, με το θέμα του Design να παίρνει τη θέση της Ιδέας, θα βρεθούμε σε ασταθές έδαφος. Να δώσουμε ένα παράδειγμα: τα στυλό από πλαστικό, γίνονται όλο και φθηνότερα και προσφέρονται σε σχεδόν εξευτελιστικές τιμές. Το υλικό κατασκευής τους δεν έχει σχεδόν καμία αξία, και η εργασία (που είναι σύμφωνα με τον Μαρξ, η πηγή κάθε αξίας) επιτυγχάνεται χάρη σε μια προωθημένη τεχνολογία που περιλαμβάνει πλήρως αυτοματοποιημένες μηχανές. Αυτό που μπορεί να δώσει στα στυλό αυτά αξία είναι ο σχεδιασμός τους, ο οποίος έχει σκοπό να τα κάνει κατάλληλα να γράφουν. Ο σχεδιασμός τους προκύπτει από το συσχέτιση ιδεών από την τέχνη και την επιστήμη, οι οποίες γόνιμα συνδυασμένες συμπληρώνουν δημιουργικά η μία την άλλη. Ωστόσο αυτό είναι ένα σχέδιο που περνάει απαρατήρητο, καθώς αυτά τα στυλό δίνονται δωρεάν, ως διαφήμιση για παράδειγμα. Οι μεγάλες ιδέες που υπάρχουν πίσω από αυτά αντιμετωπίζονται με την ίδια περιφρόνηση, όπως το υλικό και η εργασία που υπάρχει πίσω από αυτά.

Πώς εξηγείται αυτή η υποτίμηση όλων των αξιών; Από το γεγονός ότι η λέξη σχεδιασμός μας επιτρέπει να σκεφτούμε ότι ο πολιτισμός είναι μια απάτη, ότι είμαστε απατεώνες που εξαπατούν και ότι εμπλοκή με τον πολιτισμό ισοδυναμεί με αυταπάτη. Είναι αλήθεια ότι αν το φράγμα ανάμεσα στην τέχνη και την τεχνολογία έπαυε να υπάρχει, θα ανοιγόταν μια νέα προοπτική εντός της οποίας θα μπορούσαν να δημιουργηθούν περισσότερα και πιο τέλεια σχέδια, να ξεφύγει κανείς από τις συνθήκες στις οποίες ζει ολοένα και περισσότερο, να ζει όλο και περισσότερο καλλιτεχνικά (όμορφα). Αλλά το τίμημα που θα πληρώναμε για αυτό θα ήταν η απώλεια της αλήθειας και της αυθεντικότητας. Στην πράξη, ο χειρισμός είναι να «μοχλευθεί» ό,τι αληθινό και αυθεντικό υπάρχει στην τροχιά μας και να αντικατασταθεί από μηχανικά τέλεια σχεδιασμένα τεχνουργήματα. Έτσι όλα αυτά τα έργα γίνονται πολύτιμα με τον τρόπο που γίνονται και τα πλαστικά στυλό: γίνονται διαθέσιμα gadgets.

Αυτή τη διαδικασία συνειδητοποιείται, αν όχι νωρίτερα, με το θάνατό μας. Γιατί παρ’ όλες τις τεχνολογικές και καλλιτεχνικές διευθετήσεις (παρ’ όλη τη νοσοκομειακή αρχιτεκτονική και το design του νεκροκρέβατου), πεθαίνουμε, όπως ακριβώς πεθαίνουν και άλλα θηλαστικά. Η λέξη design/σχεδιασμός έχει καταφέρει να διατηρήσει τη σημαίνουσα θέση της στην καθημερινή ομιλία, επειδή έχουμε αρχίσει (ίσως δικαίως) να χάνουμε την πίστη μας στην τέχνη και την τεχνολογία ως πηγές αξίας. Επειδή αρχίζουμε να αντιλαμβανόμαστε και να κατανοούμε το σχεδιασμό που υποκρύπτεται πίσω από αυτές.

Πρόκειται για μια εξήγηση που όντως αφυπνίζει τη σκέψη. Αλλά είναι επίσης και αναπόφευκτη. Στο σημείο αυτό οφείλω μια ομολογία. Αυτό το δοκίμιο προέκυψε έχοντας στο μυαλό μου ένα συγκεκριμένο σχέδιο (design): στόχος του ήταν να εκθέσει την πανουργία και τις παραπλανητικές πλευρές της λέξης design. Αυτό το έκανε επειδή υπό κανονικές συνθήκες παραμένουν κρυμμένες. Αν είχε ακολουθηθεί διαφορετικός σχεδιασμός του δοκιμίου, θα μπορούσε, για παράδειγμα, να επικεντρωθεί στο γεγονός ότι το design συνδέεται με την έννοια sign (σημείο/σημάδι/σύμβολο): σημείο των καιρών, σημάδι των πραγμάτων που θα έρθουν (οιωνός), σύμβολο οργάνωσης. Σε αυτή την περίπτωση, θα είχε δοθεί μια διαφορετική, αλλά εξίσου ευλογοφανής εξήγηση της σύγχρονης κατάστασης της λέξης. Η απάντηση λοιπόν στην οποία καταλήγουμε είναι: Όλα εξαρτώνται από το Design.

μετάφραση: Γιάννης Ψαραύτης

Απόσπασμα από το βιβλίο Vom Stand der Dinge: Eine Kleine Philosophie des Designign. Η απόδοση εδώ έγινε από την αγγλική μετάφραση: The Shape of Things: A Philosophy of Design, Anthony Mathews, 1993.