Vilém Flusser - συνέντευξη στο Osnabrück, 1988

Για τη γραφή, την πολυπλοκότητα

και την επανάσταση της τεχνικής

Συνέντευξη στο Osnabrück

European MediaArt Festival

Σεπτέμβριος 1988

Βρίσκομαι στο Osnabrück για ένα λόγο. Με έχει προβληματίσει το γεγονός, ότι μία από τις σημαντικότερες πλευρές της παρούσας πολιτιστικής επανάστασης δεν έχει τονιστεί αρκετά: Το γεγονός δηλαδή ότι η γλωσσική επικοινωνία, τόσο ο προφορικός όσο και ο γραπτός λόγος, δεν είναι πλέον ικανές να επικοινωνούν τις σκέψεις και τις ιδέες που έχουμε αναφορικά με τον κόσμο. Ταυτόχρονα νέοι κώδικες δημιουργούνται. Ένας από τους σημαντικότερους είναι ο κώδικας των τεχνικών εικόνων. Ήρθα λοιπόν στο Osnabrück με σκοπό να ενημερωθώ πάνω στις δραστηριότητες των ανθρώπων που συμμετέχουν εδώ. Επιτρέψτε μου να εξηγήσω λίγο περισσότερο τι θέλω να πω. Έχει γίνει σαφές, εδώ και κάμποσους αιώνες, το εξής: Αν θέλουμε να κατανοήσουμε τον κόσμο, δεν αρκεί να τον περιγράφουμε με λέξεις, είναι απαραίτητο να προχωρούμε σε υπολογισμούς που αναφέρονται στον κόσμο. Αυτός είναι εξάλλου και ο λόγος που η επιστήμη έδειξε τόσο μεγάλο ενδιαφέρον για τους αριθμούς ως εικόνες εννοιών. Για παράδειγμα, ο αριθμός «δύο» είναι το ιδεόγραμμα για την έννοια «pair» ή «couple». Αυτός ο ιδεογραφικός κώδικας, που συνιστά τον κώδικα των αριθμών, έχει ανανεωθεί τελευταία με τη μέθοδο που χρησιμοποιείται στους υπολογιστές. Οι αριθμοί μετατρέπονται σε ψηφιακούς κωδικούς και οι ψηφιακοί κωδικοί, με τη σειρά τους, συνθέτουν εικόνες. Έχω την άποψη πως αν επιθυμεί κάποιος στην εποχή μας, να επικοινωνεί με καθαρότητα και αμεσότητα έννοιες, θα πρέπει να χρησιμοποιεί συνθετικές εικόνες, όχι πλέον λέξεις. Αυτό ισοδυναμεί με πραγματική επανάσταση στον τρόπο που σκεπτόμαστε και είναι κάτι που έχει τεράστιο ενδιαφέρον για μένα, οφείλω όμως να ομολογήσω, ότι όσον αφορά την εμπειρία μου στο Osnabrück, δεν έχω διαπιστώσει ότι έχουν γίνει πολλά από αυτή την άποψη.

Ίσως μια εξήγηση γι αυτό να είναι, το ότι οι άνθρωποι δε γνωρίζουν ακόμη πώς πραγματικά να χειριστούν τις νέες συσκευές. Έχω απαντήσει στο ερώτημά σας;

Ναι. Κάτι εδώ σε σχέση με το βιβλίο σας «Η Γραφή», η ανάπτυξη των εννοιών και των ιδεών …

Σε αυτό το βιβλίο προσπάθησα να πω τα εξής. Όταν εφευρέθηκε η αλφαβητική γραφή, ας πούμε πριν 3500 χρόνια, ακολούθησε μια συνολική μεταμόρφωση – όχι μόνο των εμπειριών μας, αλλά επιπλέον και του τρόπου αντίδρασής μας. Πριν την επινόηση της γραφής, οι παραδοσιακές εικόνες χρησιμοποιούνταν ως χάρτες για τον κόσμο και η δομή των εικόνων περιελάμβανε ένα συγκεκριμένο τρόπο θεώρησης του κόσμου, που είναι ο μυθικός τρόπος. Μετά την επινόηση του αλφάβητου, η μυθική σκέψη παραχώρησε τη θέση της στην ιστορική σκέψη, εξαιτίας της γραμμικής δομής η γραφή είναι μονοδιάστατη, κατευθυνόμενη κατά μήκος μιας γραμμής. Αυτό οδήγησε, σταδιακά, τους ανθρώπους να αρχίσουν να σκέφτονται ιστορικά με αιτιοκρατικό και κριτικό τρόπο. Τώρα που αυτή η γραμμή έχει διασπαστεί σε σημεία, τώρα που αυτός ο λόγος έχει υποκατασταθεί με υπολογισμούς, η ιστορική προοδευτική σκέψη τείνει να εγκαταλειφθεί υπέρ ενός νέου τύπου σκέψης τον οποίο προτιμώ να αποκαλώ, συστηματικό, ή δομικό τρόπο σκέψης. Πιστεύω λοιπόν ότι είμαστε παρόντες και γινόμαστε μάρτυρες μιας επανάστασης, η οποία μπορεί να συγκριθεί με εκείνη που είχε σαν αποτέλεσμα το ξεκίνημα της ιστορίας. Για να το πω με την ορολογία που χρησιμοποιώ, πριν την εφεύρεση της γραφής, οι άνθρωποι σκέπτονταν με ένα προ-ιστορικό τρόπο, μετά την εφεύρεση του αλφαβήτου, αναπτύχθηκε η ιστορική συνείδηση και τώρα είμαστε στη διαδικασία εκπόνησης ενός μετα-ιστορικού, δομικού τρόπου σκέψης.

Στην ομιλία σας, κάνατε τη διάκριση μεταξύ δομικής και λειτουργικής πολυπλοκότητας.

Ακριβώς.

Θέλετε να μας πείτε περισσότερα για το θέμα αυτό;

Ναι. Νομίζω ότι τα συστήματα μπορεί να είναι σύνθετα με δύο έννοιες. Μπορεί να είναι δομικά πολύπλοκα. Για παράδειγμα, μπορεί να υπάρχουν συστήματα όπου τα στοιχεία τους διατηρούν μια αρκετά πολύπλοκη σχέση μεταξύ τους, αλλά μπορούν επίσης να είναι και λειτουργικά πολύπλοκα. Σε μια τέτοια περίπτωση αν θελήσουμε να χρησιμοποιήσουμε το σύστημα, θα το κάνουμε σύμφωνα με ένα πολύπλοκο τρόπο. Τώρα, οι δύο αυτές πολυπλοκότητες είναι ανεξάρτητες η μία ως προς την άλλη. Ένα δομικά πολύπλοκο σύστημα μπορεί να είναι λειτουργικά απλό, όπως η συσκευή της τηλεόρασης, η οποία διαθέτει μια δομή σχεδόν απροσπέλαστης πολυπλοκότητας, η χρήση της οποίας όμως είναι εξαιρετικά απλή. Από την άλλη πλευρά, δομικά απλά συστήματα, όπως το παιχνίδι του σκακιού, μπορεί να απαιτούν αρκετά πολύπλοκους λειτουργικούς χειρισμούς.

Είναι γεγονός ότι τα λειτουργικά πολύπλοκα συστήματα είναι μια πρόκληση για τη δημιουργική σκέψη, ενώ τα λειτουργικά απλά συστήματα βαρετά, αποχαυνωτικά. Τα πολύπλοκα συστήματα που τώρα δημιουργούνται, είναι πολύπλοκα από δομική άποψη. Το αν θα είναι όμως και λειτουργικά πολύπλοκα ή όχι, αυτό εξαρτάται από εμάς.

Προς το παρόν, αυτά τα δομικά πολύπλοκα συστήματα χρησιμοποιούνται σε λειτουργικά απλές χρήσεις, γεγονός που εξηγεί την πνευματική, αισθητική και επιπλέον ηθική υποβάθμιση της ανθρωπότητας. Αυτό όμως δεν είναι ελάττωμα του συστήματος, είναι κακή επιλογή των χρηστών του συστήματος. Υπάρχει η πιθανότητα στο μέλλον, να μάθουμε πώς να δίνουμε λειτουργική πολυπλοκότητα σε αυτές τις δομές και αυτή είναι η κατεύθυνση την οποία έχω δεσμευτεί να ακολουθήσω.

Θεωρείτε ότι υπάρχει ή αναπτύσσεται ένας τομέας γνώσης που μπορούμε να ονομάσουμε "φιλοσοφία των εικόνων" ή "θεωρία των εικόνων";

Ναι, νομίζω ότι υπάρχει μια μακρά ιστορία της φιλοσοφίας των εικόνων, κατά το μεγαλύτερο μέρος της αρνητική· λόγω της ελληνικής και εβραϊκής μας παράδοσης, η φιλοσοφία έχει μια προκατάληψη όσον αφορά τις εικόνες. Υπάρχει η προκατάληψη ότι η εικόνα είναι μόνο ένα αντίγραφο, μια προσομοίωση της σκέψης, έτσι ώστε είτε η δημιουργία εικόνων είναι απαγορευμένη, είτε οι εικόνες γίνονται αποδεκτές με αρκετή δυσπιστία. Νομίζω όμως ότι αυτό τώρα αλλάζει, επειδή οι εικόνες δεν αναπαριστούν πια τον κόσμο. Οι νέες εικόνες πλέον αποτελούν ένα τρόπο που προσομοίωσης της σκέψης. Δεν αποτελούν αντίγραφα, αλλά προβολές, μοντέλα· γεγονός που κάνει απαραίτητη μια νέα στάση απέναντι στην εικόνα, και νομίζω ότι αυτή η διαδικασία βρίσκεται ήδη σε εξέλιξη. Ο Walter Benjamin ήταν ένας από τους πρώτους διανοητές που διατύπωσαν αυτή την άποψη και πιστεύω ότι βρισκόμαστε όλοι μέσα σε αυτή την παράδοση.

Ποιοι επιστήμονες, σε αυτόν τον αιώνα, κινήθηκαν προς αυτή την κατεύθυνση; Ποιους θεωρείτε σημαντικούς, ακόμη και αν οι ιδέες σας δεν είναι προς την ίδια κατεύθυνση;

Μπορώ να σας δώσω δύο ονόματα. Από τη μία πλευρά ο Roland Barthes, ο οποίος για μένα είναι πολύ σημαντικός, ξεκίνησα από τη σκέψη του, παρόλο που την θεωρώ εντελώς λάθος. Από την άλλη πλευρά, στο άλλο άκρο, ο Marshall McLuhan, ο οποίος προτείνει μια στάση απέναντι στην εικόνα που θεωρώ φασιστική και με την οποία είμαι κάθετα αντίθετος, αλλά ακόμη αποτελεί για μένα ένα σημείο εκκίνησης. Επιτρέψτε μου να αναφέρω και ένα τρίτο στοχαστή, τον Abraham Moles, ο οποίος είναι και στενός μου φίλος, και με τον οποίο βρίσκομαι σε σχεδόν καθημερινή επαφή, αλλά, με τον οποίο τείνω να διαφωνώ όλο και περισσότερο.

Θα ήθελα να προσθέσω και το εξής, αν μου επιτρέπετε. Κάθε επανάσταση, είτε είναι πολιτική, οικονομική, κοινωνική, ή αισθητική, είναι σε τελευταία ανάλυση, μια τεχνική επανάσταση. Αν εξετάσετε τις μεγάλες επαναστάσεις μέσα από τις οποίες πέρασε η ανθρωπότητα, ας πούμε η νεολιθική επανάσταση ή η επανάσταση της εποχής του χαλκού, ή την εποχή του σιδήρου ή τη βιομηχανική επανάσταση, κάθε επανάσταση είναι στην πραγματικότητα, μια τεχνική επανάσταση. Έτσι είναι και η σημερινή. Αλλά υπάρχει μια διαφορά. Μέχρι τώρα, οι τεχνικές προσομοίωναν πάντοτε το σώμα. Για πρώτη φορά, οι νέες τεχνικές μας προσομοιώνουν το νευρικό σύστημα. Αυτό συμβαίνει για πρώτη φορά, μια πραγματικά άυλη, και για να χρησιμοποιήσω έναν παλαιό όρο, πνευματική επανάσταση. Θεωρώ πολύ σημαντικό να τονιστεί το στοιχείο αυτό, στο πλαίσιο της συνέντευξης.

Μετ. Γιάννης Ψαραύτης

Λεξιλόγιο

Στο βιβλίο του ΠΡΟΣ ΜΙΑ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΤΗΣ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑΣ (εκδ. Μακεδονικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης και University Studio Press, μετάφραση Ingo Dunnebier - Ηρακλής Παπαϊωάννου, 1998), Ο Flusser ορίζει με ένα προσωπικό, δικό του τρόπο, τις βασικές έννοιες που χρησιμοποιεί στο έργο του. Από το βιβλίο αυτό παραθέτουμε ορισμούς που βοηθούν στην καλύτερη κατανόηση της παραπάνω συνέντευξης.

Τεχνική εικόνα: εικόνα που παράγεται από μια συσκευή.

Κείμενο: γραμμές χαρακτήρων.

Έννοια: συστατικό στοιχείο ενός κειμένου.

Κώδικας: ομαλά ταξινομημένο σύστημα σημάτων.

Παράσταση: συστατικό στοιχείο της εικόνας.

Προ-ιστορία: Η περίοδος όπου οι παραστάσεις χρησιμοποιούνταν ως χάρτες για τον κόσμο.

Ιστορία: γραμμική προοδευτική μετάφραση των παραστάσεων σε έννοιες.

Μετα-Ιστορία: επανα-μετάφραση των εννοιών σε παραστάσεις.

Συσκευή: αντικείμενο που επιτρέπει δραστηριότητες προσομοίωσης της σκέψης. Οι δραστηριότητες αυτές αποτελούν αυτοσκοπό.

Παραγωγή: Η δραστηριότητα μεταφοράς ενός αντικειμένου από τη φύση στον πολιτισμό.