Αναλογικός Κόσμος και Ψηφιακός Νεοαποικισμός

Ύστερα ανακάλυψαν την πυξίδα
για να πεθαίνουν κι αλλού

και την απληστία

για να μένουν για πάντα νεκροί

Τάσος Λειβαδίτης

Freedom is to remain a stranger
Vilém Flusser

Μια αιώνια δύναμη περιστροφής· περιστροφή ως προς άξονα, αρχέγονη, συμπαντική, δημιουργός μορφοπλαστική κίνηση. Μια περιδινούμενη μάζα σε μαγματώδη κατάσταση που ψυχραίνεται σιγά-σιγά, για να δημιουργηθεί μια στενή φλούδα εδάφους, ικανή να φιλοξενήσει στο ανάγλυφό της το χυμισμό μιας οντογένεσης. Ο Άνθρωπος, μαθητευόμενος μάγος, συναντά τη μορφοπλαστική δύναμη της κίνησης εκ περιστροφής και την εισάγει στην Ιστορία: ο τροχός και οι μεταμορφώσεις του - αρχίζοντας από τον τροχό της μοίρας.

Ο γυμνός, αυτοδημιούργητος άνθρωπος πήγε πράγματι πολύ μακριά με τον τροχό. Από τον τροχό του αγγειοπλάστη και την άνθιση των μορφών που έκανε δυνατή, στους τροχούς των μέσων μεταφοράς -που με την περιστροφή τους ξεδιπλώνουν το ταξίδι-, στη φτερωτή και στις μυλόπετρες των αλευρόμυλων, στα μηχανικά γρανάζια, στα γρανάζια που στα δόντια τους περνάει ο χρόνος. Αντικατέστησε με τροχούς τα ιστία στα πρώτα ατμόπλοια, για να καταλήξει, αργότερα, στην πιο κατάλληλη μορφή της προπέλας, και -καθώς το ένα φέρνει το άλλο- ένα μικρό λογικό άλμα -στην ώρα του- ήταν αρκετό για να γίνει και το πέρασμα στην έλικα των αερόπλοιων και των αεροπλάνων. Κάποια στιγμή ο τροχός μεταμορφώθηκε και πάλι, επιβάλλοντας τον τεϊλορισμό του βλέμματος, αποσπώντας το από άσκοπες περιπλανήσεις, απαγορεύοντάς του να είναι άδειο: βάζοντάς το σε τροχιά: "Με την μεγάλη επιτάχυνση τμημάτων εν γραμμή παραγωγής, η κινηματογραφική κάμερα τυλίγει τον πραγματικό κόσμο σε μια μπομπίνα για να τον ξετυλίξει αργότερα και να τον μεταφράσει στην οθόνη" (Marshal McLuhan).

infographic (Fritz Kahn, 1888–1968)

‘The speed of thought — overtaken by technology!’ (1939)

To 1939 o Fritz Kahn σχεδίασε το παραπάνω infographic. Η λεζάντα που το συνόδευε ήταν: "Η ταχύτητα της σκέψης - ξεπεράστηκε από την τεχνολογία!". Η νεοαποκτημένη εκείνη την εποχή ταχύτητα στις ασύρματες επικοινωνίες, έκαναν την σκέψη να φαίνεται ότι κινείται με ταχύτητα σαλιγκαριού στον ανθρώπινο οργανισμό. Χάρη στο στοιχείο της έκπληξης (που ένας Magritte μας έμαθε να χειριζόμαστε αισθητικά), η εικόνα είναι υποβλητική. Αυτό οφείλεται στον τρόπο που συνυπάρχουν εικαστικά η υδρόγειος σφαίρα και η ανθρώπινη φιγούρα (η οποία σχεδιάστηκε -με πληθωρικότητα που υποψιάζει- έτσι ώστε να εκπέμπει με τη μεγαλύτερη οπτική ένταση). Τα στοιχεία της εικόνας υπάρχουν όχι σε μια παρατακτική διάταξη, αλλά σε συνύφανση μεταξύ τους. Ο Kahn αποδίδει αισθητικά, γραφιστικά μια παράδοξη μεταφορά· ο αφαιρετικός τρόπος υπολογισμού της ταχύτητας -που όλοι γνωρίζουμε από τα γυμνασιακά μας χρόνια- δίνει στο εγχείρημά του μια επίφαση νομιμοποίησης.

Ο τρόπος που τοποθετείται το ανθρώπινο σώμα: ξαπλωμένο ανάσκελα πάνω στη γήινη σφαίρα, κυρτώνεται αφύσικα προς τα πίσω, σε τόξο που ακολουθεί την καμπυλότητα της γης. Η στάση αυτή είναι παθητική, σε αντιδιαστολή με τις δυναμικές γραμμές των επάλληλων τροχιών του αεροπλάνου και του φέροντος κύματος που μεταφέρει το μήνυμα του SOS. Επάνω στην ανθρώπινη φιγούρα του αναποδογυρισμένου Άτλαντα, είναι σημειωμένη με βέλη η κίνηση του ερεθίσματος από το κατώτερο σημείο του σώματος μέχρι τα εγκεφαλικά κύτταρα (όπου μετασχηματίζεται σε σκέψη και σε συνοδό αντίδραση). Είναι σχεδόν βέβαιο, με μια τέτοια ενορχήστρωση των στοιχείων της εικόνας, κανένα βλέμμα δεν θα μπει στον κόπο να ακολουθήσει την "τροχιά της σκέψης"· το βλέμμα εδώ μάλλον αγκαλιάζει παρά ακολουθεί. Οι σκαπανείς της εικόνας όμως, με φουτουριστικό πάθος, θα διατρέξουν τις ενεργητικές τροχιές του μέσου μεταφοράς και του μέσου ασύρματης επικοινωνίας, για να δρέψουν την πολύτιμη πληροφορία που τους περιμένει στο τέλος των τροχιών. Η Γη και το ανθρώπινο σώμα (θηλυκά στοιχεία) πολιορκούνται από τα τεχνολογικά μέσα (φαλλικά, ενεργητικά, διεισδυτικά, κτητικά).

Η πληροφορία που οπτικοποιείται στο infographic, μεταφέρει -εν τέλει- κάτι το τετριμμένο: την άχρηστη πληροφορία: γιατί η ταχύτητα ασύρματης μετάδοσης είναι χωρίς χρησιμότητα στην κλίμακα και την φυσιολογία του ανθρώπινου σώματος - όπου ο χρόνος αντίδρασης του κυνηγού και του υποψήφιου θύματός του πρέπει να δίνει και στους δύο μια τελευταία ευκαιρία.

Η σύγκριση, έτσι, "αποδεικνύεται" συντριπτική για την ταχύτητα της ανθρώπινης σκέψης. Ως μεζούρα για την παράδοξη σύγκριση που επιχειρείται στην εικόνα, χρησιμοποιείται -καθόλου τυχαία- η απόσταση από το νοτιότερο άκρο έως τη βορειότερη εσχατιά του Νέου Κόσμου: ο "πλανήτης Αμερική" (αποκομμένος, χωρίς βαρίδια - τις ακαμψίες και τα εμπόδια του Παλαιού Κόσμου), πρέπει να διασχισθεί, να γίνει προσβάσιμος παντού στην επιφάνειά του, χωρίς όρια, μέσω της τεχνολογίας· πλανητικό σχέδιο, στο οποίο η αργόστροφη ανθρώπινη σκέψη -συγκρινόμενη με τις ταχύτητες των νέων μέσων- δεν πρέπει να στέκεται εμπόδιο.

Ο Kahn, με τέτοια ανεκδοτολογικά παράδοξα που έστηνε κάτω από τη μύτη και το νυσταλέο βλέμμα του μέσου αστού της εποχής του -που χαιρετούσε φασιστικά-, επεδίωκε να κεντρίσει το ενδιαφέρον του. Μεταπολεμικά, την περίοδο του ψυχρού πολέμου, η σύγκριση δοκιμάστηκε πραγματικά στην ταχύτητα αντίδρασης Προέδρων -να υποθέσουμε με γρήγορα αντανακλαστικά- σε σχέση με την ταχύτητα του φέροντος σήματος ενεργοποίησης βλητικών συστημάτων πυρηνικών όπλων. Αφαιρέθηκε λοιπόν -όπως ήταν επόμενο- η δυνατότητα αντίδρασης από τον ανθρώπινο παράγοντα για να αποδοθεί σε αυτοματοποιημένα συστήματα, στο τεχνικό λάθος, στο τελευταίο βραχυκύκλωμα. Paul Virilio.

Οι μεταμορφώσεις του τροχού στα νέα μέσα μεταφοράς τροποποίησαν την αντίληψή μας για τον κόσμο. Μαζικές μεταφορές, όπου οι άνθρωποι μεταφέρονται με την προϋπόθεση να έχουν μετατραπεί προηγουμένως σε εμπορεύματα, σε προσανατολισμένες/προγραμματισμένες ροές ανθρωπίνων μαζών μέσω του τουρισμού. Συρρίκνωση σε ένα βλέμμα που αυτό που θα δει πρέπει να το έχει δει πρώτα το σύστημα του τουρισμού. Τεϊλορισμός του βλέμματος, ταξίδι σε ιμάντα παραγωγής στην έρημο του "ελεύθερου χρόνου", σε ψευδαισθητικούς αντικατοπτρισμούς της επιθυμίας.

Οργάνωση και έλεγχος του ελεύθερου χρόνου μέσω του τουρισμού και της κατανάλωσης. Καταμερισμός εργασίας κατανάλωσης ελεύθερου χρόνου - προετοιμασία του εδάφους για τον καταναλωτικό καπιταλισμό. Η ταινία του Ζακ Τατί "οι διακοπές του κ. Ιλό" είναι οι "μοντέρνοι καιροί" της μεταπολεμικής εποχής: Ο τεϊλορισμός πλέον έχει κυριεύσει ολόκληρο το ζωτικό χώρο του ανθρώπου, κάθε πλευρά της ζωής - μέσα και έξω από το εργοστάσιο κυριαρχεί τώρα η ίδια λογική. Ο ήρωας της ταινίας του Chaplin, μερικές δεκαετίες αργότερα δεν είχε πια που να πάει δραπετεύοντας από το εργοστάσιο μαζικής παραγωγής. Κανένα "περιθώριο" για να στεγαστεί - να τον αφήσουν ήσυχο εκεί, να υποστηρίξει τον Άνθρωπο· ό,τι κινδυνεύει με αφανισμό δεν έχει πλέον χώρο για ένα τελευταίο καταφύγιο.

Για να συναντήσεις την αυθεντική ζωή, τη "φύση" ενός τόπου προορισμού, πέρα από τη μυθολογία του που τον κρύβει, πρέπει να τολμήσεις (κανένας δεν το κάνει) να διακόψεις αυτό που, αλλιώς, μόνο ένα ατύχημα ("Weekend" - Godard) μπορεί να σταματήσει· να πετάξεις τους τουριστικούς οδηγούς, να αφήσεις τον αυτοκινητόδρομο που είσαι δεμένος, τη βολική γραμμικότητα που συνοψίζει, για να απομακρυνθείς προς την αλήθεια του τόπου, που άγριο μελίσσι περιμένει να σε κατοικήσει· είναι εκεί μόνο για σένα, καλά κρυμμένη από το ανυποψίαστο βλέμμα, στην προοπτική του βάθους πεδίου.

Λοξοδρόμηση, διαρκής καταστροφή της γραμμικότητας, διαρκής επινόηση του επόμενου βήματος. Να μπερδεύεις τους αισθητήρες των μηχανισμών που εστιάζουν επάνω σου, παραμένοντας μη μετρήσιμος, μη προβλέψιμος, επινοητικός και πολυμήχανος στην Άγρια Δύση της εποχής της Πληροφορικής. 

Για μια στιγμή μόνο, χωμένος βαθιά στην δεκαετία του ’60, ο ήρωας των "μοντέρνων καιρών" του Chaplin έζησε για λίγο την ψευδαίσθηση ότι σχεδόν τα κατάφερε· όλα για όλα για ένα σκίρτημα ελευθερίας μόνο, βαθιά στα σπλάχνα - όχι κάτι περισσότερο. Ευάλωτος από συνεχή έλλειψη ύπνου, σφίγγοντας ανάμεσα στα πόδια του τη μοτοσικλέτα του διέτρεξε ατελείωτα χιλιόμετρα δρομολογημένης "ελευθερίας" - δοκιμάζοντας απαγορευμένους καρπούς. Ασκήσεις ελευθερίας (όχι κάτι περισσότερο από αυτό): να μην αφήνεις το παρελθόν να γεννιέται μέσα σου - πίσω από την πλάτη σου δεν υπάρχει τίποτε, μόνο η απέναντι κορυφή του λόφου υπάρχει, κατάλληλη να δεις από εκεί το πρώτο φως της μέρας, τον ήλιο να ανατέλλει ξανά.

Τι σόι ελευθερία κι αυτή. Το σώμα εκτεθειμένο σε ακραίες συνθήκες έλλειψης ριζώματος - το σώμα σε περιπλάνηση. Να φεύγεις διαρκώς μπροστά, να σταματάς για λίγο στην πρώτη πόλη-σφίγγα που ξεδιπλώνεται μπροστά σου, για να ριχτείς και πάλι στο δρόμο μόλις η πόλη δοκιμάσει να σε αποπλανήσει, να σε κρατήσει κοντά της. Να αφήνεσαι να σε αποπλανά μονάχα ο δρόμος. Να φτιάχνεις αγέλη με τους ομοίους σου - συντροφικότητα πειθαρχημένη στη λογική του δρόμου. Το νόημα του δρόμου: μη σταματάς για πολύ - ριζώνεις. Ανάστροφη Οδύσσεια: Οδύσσεια χωρίς νόστο/επιστροφή, μόνο το κρύο της απομάκρυνσης σαν δέρμα. Μια "κινητή γιορτή" - Hemingway. Ο καπιταλισμός έμαθε πολλά από αυτό το σώμα το αφιερωμένο στην ασκητική της περιπλάνησης.

Ο τουρισμός οργανώνεται σε σύστημα, επιβάλλοντας ψυχαναγκαστικά το ταξίδι, εκπαιδεύοντας σε απλουστεύσεις της σκέψης και της αίσθησης (γραφικότητα/ εξωτισμός/ στερεότυπη σκέψη). Οι τοπικές κουλτούρες μετατρέπονται σε σκηνοθεσίες κατά μήκος αυτοκινητοδρόμων (στις ταινίες Western, μόνο με προσόψεις κτιρίων αναπαριστούσαν ολόκληρη πόλη). Επίπλαστη γραμμικότητα, αριστοτελική πλοκή που δημιουργεί και συντηρεί το μέσο μεταφοράς. Να καταπίνεις διαρκώς ατελείωτα χιλιόμετρα προς νέους προορισμούς -ολοένα- του ανικανοποίητου. Μόνο το επιφανειακό μπορεί να είναι λειτουργικό: αισθητικοποίηση του να είσαι ρηχός - κανένας δεν επιθυμεί το υπαρξιακό βάθος πια.

Οργάνωση της κατανάλωσης με τρόπο που να διαιωνίζεται -ταξικά- η φτώχεια· γιατί το γνωρίζουμε καλά, επιτέλους, η φτώχεια είναι ιστορική κατάσταση, το πότε είσαι φτωχός επαναορίζεται διαρκώς. Η φτώχεια εκσυγχρονίζεται έλεγε ο Ivan Illich. Καθώς ο καταναλωτής φούσκωνε σαν βάτραχος από περηφάνια, λησμόνησε ότι έχει τα δύο πρόσωπα του Ιανού: εργαζόμενος/καταναλωτής. Ο μονοπωλιακός καπιταλισμός στην Ευρώπη χρειάστηκε να περάσει μέσα από τις στάχτες των αδιεξόδων του, τη μαζική καταστροφή ενός δεύτερου παγκόσμιου πολέμου, μέχρι να βρει τη λύση για μερικές δεκαετίες ανάπτυξης ακόμη (και μετά βλέπουμε). Αυτοί που σκοτώνονταν μαζικά σ’ αυτόν τον πόλεμο, δεν ήξεραν ότι έπεφταν γιατί στον καπιταλισμό δεν αρκούσε πια μόνο η μαζική παραγωγή - έπρεπε να οργανωθεί μαζικά και η κατανάλωση. Το νέο καθηκοντολόγιο του φτωχού: κατανάλωση ή θάνατος. Ο τεϊλορισμός της κατανάλωσης -με αθόρυβες τις μηχανές του- ολοκλήρωνε την εξάντληση του κοινωνικού (ως συνέχεια εκείνης της γεωγραφίας), απορροφώντας σιγά-σιγά κάθε πλευρά της καθημερινής ζωής. Να είσαι παραγωγικός ακόμη και στον ελεύθερο χρόνο σου. Ένταση εργασίας και ένταση κατανάλωσης - να σωθεί ο Δυτικός Κόσμος.

Η αύξηση της ταχύτητας -ολοένα- των νέων μέσων μεταφοράς και η μείωση του κόστους μεταφοράς εμπορευμάτων προσφέρουν διαρκώς νέους κύκλους καπιταλιστικής επέκτασης. Ευκολία στις μεταφορές εμπορευμάτων (όλοι οι περιορισμοί καταργούνται) και καταναλωτών ελεύθερου χρόνου. Αντίθετα με τον νομαδικό άνθρωπο όπου φράχτες και τείχη τον περιμένουν στην κίνησή του.

Κάθε μεταμόρφωση του τροχού είναι "επιταχυντής ανθρωπίνων έργων και αρχιτέκτονας αδιάκοπα νέων κοινωνικών σχέσεων" (έλεγε ο Marshal McLuhan). Ας δούμε αυτό το μοτίβο και στον Verne (που ήξερε τόσο καλά να ταΐζει το αποικιοκρατικό εγώ του αναγνώστη του): "…Το Μονγκίρ, μια πόλη με έντονο Ευρωπαϊκό χαρακτήρα …Οι ψηλές καμινάδες θολώνουν με το μαύρο καπνό τους τον ουρανό του Βράχμα, δίνοντας έτσι μια γερή γροθιά σ’ αυτή τη χώρα των ονείρων …Πώς άραγε θα ένοιωθαν ο Βράχμα, ο Σίβα και ο Βισνού, στη σημερινή "εκβιομηχανισμένη" Ινδία, αν έβλεπαν κάποιο ατμόπλοιο να περνά σφυρίζοντας και να ταράζει τα ιερά νερά του Γάγγη, τρομάζοντας τους γλάρους που πετούσαν στην επιφάνεια του νερού, τις χελώνες που πλημμύριζαν την ακροποταμιά και το πλήθος των πιστών του που ξάπλωναν και στις δύο όχθες του" (Ο γύρος του κόσμου σε 80 ημέρες, Βερν).

"Στην ηλεκτρική εποχή της πληροφορίας, η διαπλαστική δύναμη του τροχού μειώνεται"… 'Η ηλεκτρική/ηλεκτρονική εποχή άλλαξε ριζικά τη σχέση μας με το χώρο και το χρόνο" (Marshal McLuhan). Η ηλεκτρική ενέργεια δεν ήταν κατάλληλη για την κίνηση των τροχών των μέσων μεταφοράς. Δεν προσφέρεται για αποθήκευση (όπως συμβαίνει με την ενέργεια που περιέχεται σε ένα καύσιμο)· πρέπει να καταναλώνεται άμεσα, ταυτόχρονα με την παραγωγή της.

Αυτό το γεγονός ήρθε και τα άλλαξε όλα. Εγκαινιάζεται η εποχή των άυλων δικτύων· η κυριαρχία του άυλου αρχίζει να διαμορφώνει τον κόσμο της - την εποχή του "ακίνητου ταξιδιώτη" (Βιριλιό). Η ακινησία του σώματος στην άυλη οικονομία γίνεται τώρα η προϋπόθεση για την κίνηση της πληροφορίας. Η κυκλοφορία του άυλου απορρίπτει την εξάρτησή της από ένα υλικό φορέα - όχημα. Η σωματική μετακίνηση δεν έχει να μεταφέρει τίποτε πια - και παρακμάζει. Μετακινούμαι τώρα σημαίνει δημιουργώ απόσταση. Παρακμή του μυϊκού συστήματος αλλά μαζί με καταπόνηση του νευρικού συστήματος αυτή τη φορά. Το σώμα δεν είναι απαραίτητο να μετακινείται προς αναζήτηση του εμπορεύματος. Τα εμπορεύματα έρχονται προς το σώμα. Το σώμα βέβαια εξακολουθεί να δίνει περιεχόμενο στα μέσα μεταφοράς, είναι αυτό που δημιουργεί απόσταση, η κίνηση νευρόσπαστων σε πόλεις (που ολοένα και πιο δύσκολα κατοικούνται). Η παρακμή του σώματος, αφού δοκίμασε πολλές μορφές, τώρα ολοκληρώνεται. Ξεκίνησε με την καταστολή της λίμπιντο και την συνακόλουθη εμφάνιση των νευρώσεων μαζί με τον πολιτισμό (Freud, "ο πολιτισμός πηγή δυστυχίας"). Το σώμα αφού αναζωογονήθηκε -προσωρινά- με τα εργαλεία, δοκίμασε την παραλυτική αχρήστευσή του στην επαφή του με τις μηχανές, για να καταλήξει -την εποχή των συσκευών-, στην περιστολή του σε χημική μηχανή με προορισμό να αιματώνει τον εγκέφαλο, να τον κρατάει στη ζωή. Οι εγκεφαλικές λειτουργίες, όμως, κινδυνεύουν να περάσουν το κατώφλι κατάρρευσής τους εξαιτίας της πληροφορικής υπερφόρτωσης. "Στον τομέα της εργασίας, η σημερινή τεχνική πρόοδος πέτυχε μια σημαντική εξοικονόμηση μυϊκής προσπάθειας· αλλά, ταυτόχρονα, η ίδια αυτή πρόοδος άρχισε να ζητά όλο και πιο μεγάλη νευρική προσπάθεια από τους ανθρώπους, με συνέπεια την αύξηση της έντασης και της καταπόνησης των νεύρων" (Jacques Ellul).

Η ηλεκτρική ενέργεια, εγκαινίασε μια νέα εποχή για τον καπιταλισμό. Η ευκολία μετατροπής της σε οποιαδήποτε άλλη μορφή ενέργειας τη στιγμή της ζήτησης, αλλά και η ικανότητα της ίδιας να μετασχηματίζεται, την καθιστά απαραίτητη υποδομή που επηρεάζει κάθε πλευρά της ζωής τόσο μέσα όσο και έξω από το εργοστάσιο μαζικής παραγωγής. Η εφαρμογή της, όμως, απαιτεί μια συγκεντρωτική, στρατιωτικού τύπου δομή και οργάνωση - κέντρου (παραγωγής) και περιφέρειας (κατανάλωσης). Αναπτύσσεται σαν ιστός που συνυφαίνεται με τον πολεοδομικό και γίνεται μέρος του. Στην επέκτασή της, η παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας περιθωριοποίησε/ κατήργησε όλες τις μορφές ενέργειας που βρήκε σε χρήση την εποχή της επικράτησής της και η παραγωγή τους δεν επιδεχόταν μια καπιταλιστικού τύπου εκμετάλλευση (ανανεώσιμες μορφές ενέργειας).

Παράλληλα με τα δίκτυα μεταφοράς και μετακίνησης, με υπόβαθρο την επέκταση της χρήσης του ηλεκτρισμού, αναπτύσσονται τα δίκτυα επικοινωνίας. Ο τηλέγραφος -συγκεντρωτικό μέσο- αναπτύχθηκε αρχικά κατά μήκος των σιδηροδρομικών γραμμών. Ένα δίκτυο μεταφοράς σε σιαμαία περίπλεξη με ένα μέσο επικοινωνίας, όπου το ένα ενισχύει το άλλο. Δούναι και λαβείν. Ο σιδηρόδρομος δημιουργεί απόσταση μεταξύ των ανθρώπων και η απόσταση φέρνει την ανάγκη επικοινωνίας, τη ζήτηση για μέσα επικοινωνίας. Με τον τηλέγραφο η πληροφορία αρχίζει για πρώτη φορά στην Ιστορία να κινείται με ταχύτητα μεγαλύτερη από εκείνη του (εμπράγματου) εμπορεύματος. Αν ο τηλέγραφος ακολουθούσε τις διαδρομές των σιδηροδρόμων στην αρχική του ανάπτυξη, το τηλέφωνο ακολουθούσε το αυτοκίνητο, το δίκτυο των αυτοκινητοδρόμων. Στην περίπτωσή του όμως επιφυλάχθηκε μια διαφορετική τύχη: επιβλήθηκε -για τεχνικούς λόγους- ο εκδημοκρατισμός της χρήσης του: οποιοσδήποτε μπορεί να συμμετέχει τώρα στο δίκτυο. Η ανάπτυξή του τηλεφώνου σε δίκτυο, όμως, προϋποθέτει τη ζήτηση εφευρέσεων και καινοτομιών που κάνουν εφικτή μια τέτοια χρήση. (Η καινοτομία του Strowger ήταν εκείνη που έκανε κοινωνικά χρήσιμη την τηλεφωνική συσκευή).

Ο μονοπωλιακός καπιταλισμός (ιδίως την περίοδο που εμφανίστηκε με το πρόσωπο του φασισμού) είχε ανάγκη από μέσα μονόδρομης επικοινωνίας ενός προς πολλούς, στο σχήμα μιας συγκεντρωτικής εξουσίας. Το ραδιόφωνο και η τηλεόραση οργανώνονται τεχνικά σε δίκτυα κατάλληλα για τον μονοπωλιακό καπιταλισμό και τους φασισμούς της δεκαετίας του μεσοπολέμου: ένας πομπός που μετατρέπει ολόκληρο τον πληθυσμό σε -εν δυνάμει- δέκτες. Ένα ηλεκτρονικό χωνί που μεταφέρει την αποπλανητική, σαγηνευτική φωνή της εξουσίας στις πόλεις, και τρυπώνει σε κάθε σπίτι. Όμως αυτή ακριβώς η επιβεβλημένη μέσω της τεχνολογίας του μέσου αφωνία του δέκτη, όταν το μήνυμα έχασε την ελκτική δύναμη της πρώτης ορμής να αποπλανά και να σαγηνεύει τις μάζες, μετατράπηκε πολύ γρήγορα σε φοβερή δύναμη ανατροπής του φασισμού στον Πρώτο Κόσμο. Αυτού του είδους οι εξουσίες, απέναντι σε ένα τείχος εκκωφαντικής σιωπής τρελαίνονται. Με τα μέσα χειραγώγησης και μαζοποίησης να μην επιστρέφουν τίποτε, γίνονται αυτιστικές και βράζουν στο ζουμί τους. Είναι η στιγμή που ο φασισμός, για την μεγαλοαστική τάξη που τον προώθησε, δεν είναι χρήσιμος πια - η στιγμή που τον αποσύρει από την Ιστορία (μόνο για τον τρίτο κόσμο -νεοαποικιοκρατία- είναι χρήσιμος ακόμη). 

Αντίθετα, η μετάλλαξη του οικονομικού συστήματος σε καταναλωτικό καπιταλισμό έδειξε την προτίμησή της σε μέσα αμφίδρομης επικοινωνίας ένα προς ένα. Σταδιακά ωρίμασαν οι συνθήκες για το πέρασμα από τα αναλογικά στα ψηφιακά δίκτυα. Για ένα τέτοιας έκτασης και βάθους μετασχηματισμό δεν αρκεί μόνο μια τεχνολογική αλλαγή, χρειάζεται μια τεχνολογική επανάσταση: η επανάσταση της πληροφορικής. Πολυσυζητημένο το παράδειγμα του Διαδικτύου (του δικτύου των δικτύων)· την περίοδο του ψυχρού πολέμου προοριζόταν για στρατιωτική χρήση, αυτός ήταν ο αρχικός σχεδιασμός. Τον απόλυτο έλεγχο υλοποίησης του έργου, σε εκείνο το πρώτο στάδιο, τον είχε ο στρατός. Το τέλος του ψυχρού πολέμου, η εξέλιξη της τεχνολογίας, η αναζήτηση χρηματικών πόρων μέσω της αγοράς, δεν αποτελούν επαρκείς εξηγήσεις για την αλλαγή και τον "εκδημοκρατισμό" της χρήσης του μέσου.

Στα δίκτυα, η έννοια της κατοχής (του εμπορεύματος) αντικαθίσταται από την παροχή. Γίνεται το "δικαίωμα" που σε δένει σε μια σχέση μόνιμης εξάρτησης με ένα πάροχο. Κατέχω σημαίνει ότι αυτό που έχω υπό την κατοχή μου το στερούνται όλοι οι άλλοι. Ανάλωση σημαίνει ότι το εμπόρευμα φθείρεται (απαξιώνεται) με τη χρήση του ή την κατανάλωσή του. Στο κλασικό εμπόρευμα η (εμπορική) αξία του είναι συνάρτηση της σπανιότητάς του. Στα υλικά δίκτυα, π.χ. σε ένα δίκτυο αυτοκινητοδρόμων, όσο περισσότερα αυτοκίνητα κυκλοφορούν σ’ αυτό, τόσο πέφτει η αξία (χρήσης) του (André Gorz, “Weekend” - Gondard). Στις παροχές των άυλων δικτύων (π.χ. τηλεφωνικά δίκτυα), αντίθετα, όσο περισσότεροι συμμετέχουν, τόσο αυξάνεται η προστιθέμενη αξία τους. Στις ροές των άυλων δικτύων το γενικό ισοδύναμο του εμπορεύματος που κυκλοφορεί σ’ αυτές, ας το ονομάσουμε πληροφορία, δεν υφίσταται τους περιορισμούς του κλασικού εμπορεύματος. Η πληροφορία κλωνοποιείται απεριόριστα, ούτως ώστε η χρήση της από εμένα να μην εμποδίζει την ταυτόχρονη αξιοποίησή της και από τους άλλους. Τα υλικά δίκτυα εξαντλούν τον γεωγραφικό χώρο· συνυφαίνονται μαζί του. Τα άυλα δίκτυα είναι επάλληλοι, αυτοτελείς κόσμοι που δημιουργούνται μέσω διεπαφών συσκευών και τρέφονται από την ανθρώπινη επιθυμία. Κάθε συσκευή επινοεί από την αρχή τον άνθρωπο που έρχεται σε επαφή μαζί της, τριχοτομώντας το ζωτικό του χώρο σε Είσοδο / Άβατο (η εσωτερικότητα της συσκευής) / Έξοδο. Επινοεί το είδος ανθρώπου που είναι κατάλληλο για τη χρήση της συσκευής, που είναι δηλαδή ικανό να πειθαρχεί στο πρόγραμμά της (Vilém Flusser). Αυτοπεριορισμός σε προγράμματα συσκευών σημαίνει συρρίκνωση της δραστηριότητας του ανθρώπινου παράγοντα στον προγραμματισμό συσκευών. Ό,τι δεν μπορεί να αναπαραχθεί αλγοριθμικά στα πλαίσια συσκευών και δικτύων μαραίνεται ή εγκαταλείπεται. Όπως το εναλλασσόμενο ρεύμα κέρδισε κατά κράτος το συνεχές ρεύμα παρόλα τα επενδυμένα κεφάλαια σε αυτό (Edison), έτσι και η ψηφιακή τεχνολογία αντικατέστησε την αναλογική τεχνολογία απαξιώνοντας και ξηλώνοντας τις υποδομές της. Δημιουργική καταστροφή: ο ψηφιακός Πρώτος και Δεύτερος Κόσμος προσπαθούν να θέσουν σε λειτουργία έναν εκτροχιασμένο καπιταλισμό, ενώ ο Τρίτος Κόσμος, εγκαταλείπεται στην αναλογική του μοίρα. Ο καπιταλισμός ξαναμπαίνει στο παιχνίδι, όμως στο ψηφιακό μας πεπρωμένο θα είναι -αναγκαστικά- ολοκληρωτικός. Αναλογικός στο μέλλον θα σημαίνει περιθωριακός, είδος προς εξαφάνιση.

Η κλασική πολιτική οικονομία, έχει απωλέσει την προβλεπτική/εξηγητική της δύναμη. Στην εμπορευματική ανταλλαγή είναι απαραίτητη η έννοια της κατοχής και της ανάλωσης του εμπορεύματος. Η μετάδοση της πληροφορίας στα άυλα δίκτυα όντας ανεξάρτητη από κάποιον υλικό φορέα, δεν συνοδεύεται από την φθορά κάποιου υλικού (που παράγεται με βιομηχανικές μεθόδους). Αυτό όμως καθιστά αδύνατη την εμπορική της εκμετάλλευση σύμφωνα με τα πρότυπα της κλασικής πολιτικής οικονομίας. Μία ολόκληρη οικονομία βασισμένη στο copyright, οδηγείται σε δημιουργική καταστροφή και απαξίωση. Η μερίδα του κεφαλαίου των άυλων δικτύων -για τους δικούς της λόγους-, καθιστά το copyright για καθετί που μπορεί να ψηφιοποιηθεί, μη λειτουργικό και αναποτελεσματικό ως μέσο, για να καρπώνεται ο ιδιοκτήτης τους υπεραξία. Τα άυλα δίκτυα δεν διαθέτουν δικό τους περιεχόμενο, το προμηθεύονται εκβιαστικά -από θέση ισχύος- από προϋπάρχοντα υλικά δίκτυα πολιτιστικών αγαθών. Αποϋλοποίηση (ψηφιοποίηση) ή θάνατος προτείνεται εκβιαστικά στις παλαιές μορφές συσσώρευσης κεφαλαίου που η κεφαλαιακή τους αξία προέρχεται από την κατοχή και ιδιοκτησία μέσω του copyright. Μια νέα μορφή συσσώρευσης κεφαλαίου υπαγορεύει τώρα τους κανόνες.

Επιτάχυνση των αλλαγών. Η ταχύτητα στην ψηφιακή οικονομία κυριεύει τα πάντα, ακόμη και την καταστροφή του παλαιού. Η έννοια κλασικό γίνεται μη λειτουργική. Τίποτε δεν αφήνεται στη δοκιμασία του χρόνου (ακόμη και ο έρωτας). Το παλαιό μπορεί να αποθηκεύεται σε βάσεις δεδομένων, να γίνεται συλλεκτικό αντικείμενο, αλλά δεν επιτρέπεται να γίνει κλασικό (δηλαδή να δοκιμάζεται η αντοχή του κάτω από την επίδραση/κατεργασία του χρόνου). Καθετί που ανήκει στο παρελθόν και επιστρέφει στο παρόν, δεν ενδιαφέρει το ίδιο αλλά η τάση (μόδα) που το επαναφέρει, ενδιαφέρει μόνο σαν αυτό που δίνει το λόγο ύπαρξης δικτύων συνεχούς ροής και τους δίνει περιεχόμενο. Το περιεχόμενο υπάρχει τώρα χάριν των δικτύων και όχι το αντίστροφο. Ακόμη περισσότερο: Κάθε τι πρέπει όχι απλά να περιμένουμε να ξεχαστεί, απελευθερώνοντας έτσι εγκεφαλικά κύτταρα, πρέπει να μετατραπεί -μέσω μιας δύναμης καταστροφής που έχει πάρει ηθικές διαστάσεις- σε απόρριμμα, να απελευθερωθεί χώρος για το καινούριο. Η τύχη των περσινών best sellers, στη σκιά των ευπώλητων, ως ευκαιρίες για λίγο ακόμη πριν δοθούν σε δημιουργική καταστροφή - χαρτοπολτό, ανακύκλωση, delete κ.λ.π. Η διαφήμιση τελικά έχει δύο όψεις: είναι τεχνογνωσία ανάδειξης του καινούργιου αλλά και δύναμη καταστροφής του παλαιού.

Αρκούν δύο καθρέφτες, ο ένας απέναντι στον άλλο, για να δημιουργήσεις ένα λαβύρινθο έλεγε ο Μπόρχες. "Σήμερα η σκηνή και ο καθρέφτης έχουν παραχωρήσει τη θέση τους σε μια οθόνη και σ’ ένα δίκτυο" (Jean Baudrillard). Οθόνη είναι οτιδήποτε παρεμβάλλεται ανάμεσα στην πραγματικότητα και σε μας, που "μιλάει" γι’ αυτήν ακόμη και όταν ως συμβάντα δεν είναι πια εδώ - ερήμην των γεγονότων, ή όταν οι αναπαραστάσεις τους καταλήγουν αυτοαναφορικές, και γίνονται αυτές οι ίδιες τα γεγονότα. Οθόνη είναι ό,τι φανερώνει με σκοπό να κρύψει/ εξαφανίσει μπρος στα μάτια μας - είναι μηχανές εξαπάτησης και εξαφάνισης του πραγματικού. Μπορεί βέβαια να ισχυριστεί κανείς -με την ίδια λογική- ότι και οι αισθήσεις γράφουν πάνω σε οθόνες. Ναι, με μια διαφορά όμως: τα ερεθίσματα των αισθήσεων, μπορεί να είναι -ενδεχομένως- παραπλανητικά, αλλά δεν μπορούν να υπάρξουν χωριστά από τα πραγματικά γεγονότα που τα γέννησαν.

Η αναλογική τεχνολογία επινόησε τις δικές της αναπαραστατικές οθόνες. Για παράδειγμα η αναλογική φωτογραφία (η πιο αντικειμενική αναπαραστατική τεχνική), διάφανη, παράθυρο στον κόσμο, "αυτοκαταργείται ως μέσο να μην είναι πια ένα σημείο, αλλά το ίδιο το πράγμα" (Roland Barthes) και φυσικά το κινηματογραφικό ντοκουμέντο.

Η ψηφιακή τεχνολογία, έκανε προσιτή την οθόνη: Ο σκόπιμος εκδημοκρατισμός της οθόνης που επέφερε, έβαλε τέλος στη φασιστική χρήση του ραδιοφώνου και της τηλεόρασης· οι ψηφιακές απεικονιστικές τεχνικές όμως θυσιάζουν την αντικειμενικότητα για την επεξεργαστικότητα. Έτσι, η ψηφιακή επεξεργασία, καθώς τίποτε δεν μπορεί να εγγυηθεί την αντικειμενικότητά της, οδηγείται σιγά-σιγά -δεν μπορεί να γίνει διαφορετικά- σε μια μορφή απαξίας του πραγματικού. Η ψηφιακή φωτογραφία μόνο χάρη σε αυτή την υποτίμηση του πραγματικού, το ξέχασμά του, μπορεί να υπάρξει. Ως αναλογικά μέσα, η φωτογραφία και το κινηματογραφικό ντοκουμέντο, επέτρεπαν την παρέμβαση της υποκειμενικότητας του φωτογράφου και του κινηματογραφιστή μόνο μέσω των επιλογών του θέματος, της λήψης και του μοντάζ στο κινηματογραφικό ντοκουμέντο. Στα ψηφιακά μέσα η υποκειμενικοποίηση δεν αφήνει τίποτα όρθιο στην αναπαράσταση. Δεν είναι τεχνικά δυνατόν πλέον, παρά μόνο πολιτικά, να υπάρχει εγγύηση για τις αναπαραστατικές εικόνες. Έτσι στις θέσεις των αναπαραστάσεων έχουμε τώρα παραστάσεις και νομιμοποιητικούς, επικυρωτικούς μηχανισμούς. Τα ψηφιακά μέσα υψώνουν και ελέγχουν αλγοριθμικά επάλληλες οθόνες που αντανακλά η μια την άλλη, όχι απεικονίζοντας αλλά εξαφανίζοντας το πραγματικό. Χαμένοι στο λαβύρινθο που δημιουργούν, μέσα από τους ψευδαισθητικούς αντικατοπτρισμούς της εικονικότητας, αδυνατούμε πλέον να βρούμε τη διέξοδο προς το πραγματικό. Ακόμη χειρότερα, μαραίνεται σταδιακά το ενδιαφέρον μας για το πραγματικό. Μόνο η αυτοαναφορική πραγματικότητα οθονών που αντανακλούν η μια στην άλλη υπάρχει· τρόποι εγκατάλειψης του κοινωνικού που ανανεώνονται διαρκώς, ενώ κερδίζει ολοένα η άμμος στην έρημο του πραγματικού. Τα θέματα που ανέδειξε ο Jean Baudrillard.

Ο ψηφιακός κόσμος δεν επιδιώκει την εξαφάνιση του αναλογικού όπως αφήνεται να δημιουργηθεί η εντύπωση. Ένα νοσοκομείο, ένα ξενοδοχείο, ένα κουρείο, ένα εστιατόριο δεν μπορούν να υπάρξουν παρά μόνο αναλογικά - αγκυρωμένα στην ύλη τους. Πάντοτε θα μοχθούμε για να τραφούμε, να μεταφέρουμε τα γονίδιά μας στο μέλλον, σε αναλογικό-παρακμιακό νοσοκομείο θα μας περιμένει αργά ή γρήγορα αναλογικός ο θάνατος. Ας πάρουμε και το αντικείμενο που προκάλεσε το διαφωτισμό: το βιβλίο· μπορεί να γίνει ψηφιακό αλλά το διάβασμα θα είναι πάντοτε αναλογικό. Ο ψηφιακός κόσμος χρειάζεται τον αναλογικό όπως το ράφι του super market τον παραγωγό. Ο Τρίτος Κόσμος της ψηφιακής εποχής θα αποτελείται από όλα εκείνα που παραμένοντας αναλογικά θα περιθωριοποιούνται - και πρώτα πρώτα οι ζωές μας. Αυτό που επιδιώκεται στον ψηφιακό κόσμο είναι η επινόηση και η επιβολή μορφών ελέγχου. Όμως τι να τους κάνεις τους ελέγχους, όταν δεν έχεις αντικείμενα και διαδικασίες που να είναι επιδεκτικές τέτοιων ελέγχων, έτσι ώστε η απαξίωσή τους να μετασχηματίζεται σε προστιθέμενη αξία για την ψηφιακή οικονομία. Το ότι αυτή θα είναι η τροπή των πραγμάτων αποδεικνύεται -δυστυχώς- από το γεγονός ότι ο ψηφιακός κόσμος δεν γνωρίζει να κάνει κάτι άλλο καλύτερα πέρα από αυτό. Όλοι οι δρόμοι εξακολουθούν να οδηγούν στο Εμπόρευμα, αλλά είναι αλγοριθμικοί.

Το μέλλον: τεχνοφασιμός/ οικοφασισμός/ τεχνοκρατισμός/ γραφειοκρατία νέου τύπου/ ολοκληρωτισμός. Ψηφιακός νεοαποικισμός· ο κόσμος του Κάφκα είναι εδώ.

Γιάννης Ψαραύτης

ΑΝΑΦΟΡΕΣ/ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Media, oι προεκτάσεις του ανθρώπου, Marshal McLuhan, εκδ. Γαλαξίας
Η τεχνολογική τάξη, Jacques Ellul, εκδ. Νησίδες (περιέχεται στον συλλογικό τόμο δοκιμίων "Η φωτιά του Προμηθέα").
Η πληροφορική βόμβα, Paul Virilio, εκδ. Νησίδες.
Ο πολιτισμός πηγή δυστυχίας, Sigmund Freud, εκδ. Ύψιλον.
Η έκσταση της επικοινωνίας, Jean Baudrillard, εκδ. Καρδαμίτσα.
Ο φωτεινός θάλαμος, Roland Barthes, εκδ. Ράππα.
Για τις ανάγκες του ανθρώπου σήμερα, Ivan Illich, εκδ. Νησίδες.
Οικολογία και πολιτική, Michel Bosquet (André Gorz), εκδ. Νέα Σύνορα.
Vilém Flusser - συνέντευξη στο Osnabrück, 1988, http://teuhein.blogspot.gr/2013/05/vilem-flusser-1988.html
Μοντέρνοι καιροί, ταινία του Charlie Chaplin (1936).
Οι διακοπές του κ. Ιλό, ταινία του Jacques Tati (1953).
Weekend, ταινία του Jean Luc Godard (1967).