Η αγγειοπλαστική τέχνη στο Μαρούσι

Γιάννης Σ. Ψαραύτης, 2005

Στο Μαρούσι αναπτύχθηκε η τέχνη της αγγειοπλαστικής. Η πόλη, κατά τη διάρκεια του 20ού αιώνα, ταυτίστηκε με τη δραστηριότητα αυτή. Αυτό όμως πόσοι από τους νεώτερους κατοίκους το γνωρίζουν; Τι απομένει σήμερα από αυτό το παρελθόν; Μια στάση λεωφορείου (*), κάποια εργαστήρια που θα μπορούσε να είναι και οπουδήποτε αλλού, μια αδελφοποίηση πόλεων, κάποιες μουσειακού είδους δραστηριότητες, κάποιοι παλαίμαχοι αγγειοπλάστες, να κοιτούν με απορία ανάμεσα στα γυάλινα κτίρια της "Βωβόπολης" -τόπος εξορίας γι αυτούς που μπορούσαν να παράγουν με προβιομηχανικές μεθόδους, ακόμη και μέχρι το τέλος του 20ού αιώνα…

Τι μένει; Μια πόλη αδιάφορη για την ιστορία της. Μια πόλη που απόδιωξε το παρελθόν της όπως διώχνει κανείς μια μύγα. Μια πόλη χωρίς ιστορία. (Άλλη) μία πόλη σε αναζήτηση ταυτότητας. Μια πόλη που θα προσπαθήσει τελευταία να στήσει το μπερντέ μιας γραφικότητας γύρω από την αγγειοπλαστική τέχνη (δεν υπάρχει περιθώριο για κάτι διαφορετικό).

Αυτή την πόλη επέλεξαν αρκετοί Σιφνιοί αγγειοπλάστες για να συνεχίσουν την τέχνη τους, όταν αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τα εργαστήρια του νησιού τους. Αυτό συνέβη όταν μια σειρά  βιομηχανικών προϊόντων αντικατέστησαν τα παραδοσιακά σκεύη (τσικάλια, γιουβέτσια κ.α) που κατασκεύαζαν.

Αυτός ο ιδιότυπος νομαδισμός στο Αιγαίο συνέβαινε συχνά στο παρελθόν. Σιφνιοί αγγειοπλάστες μετακινούνταν διαρκώς, κάθε φορά που η τοπική παραγωγή ήταν τόσο μεγάλη ώστε δεν μπορούσε να απορροφηθεί. Μετακινούνταν με καΐκια από στεριά σε στεριά αναζητώντας τόπους με την κατάλληλη πρώτη ύλη, για να στήσουν το εργαστήριό τους. Ιδιότυπος νομαδισμός που σε αρκετές περιπτώσεις κατέληξε σε μόνιμη εγκατάσταση.

Το 1833 ο πρώτος Σιφνιός αγγειοπλάστης εγκαταστάθηκε στο Μαρούσι. Ο Μιχ. Παλαιός. Ακολούθησαν κι άλλοι. Αυτοί που έφταναν πρώτοι προετοίμαζαν το έδαφος για τους επόμενους. Έπρεπε βέβαια να προσαρμόσουν την παραγωγή τους σε είδη που είχαν ζήτηση εδώ (κανάτια/στάμνες, πινιάτες, γλάστρες κ.α).

Το Μαρούσι υπήρξε στρατηγική επιλογή. Μια σειρά από καλές συγκυρίες: η καλής ποιότητας άργιλος της περιοχής Καλογρέζας, (η χωματερή αυτή τώρα βρίσκεται ...κάτω από το Ολυμπιακό χωριό). Οι αγγειοπλάστες του Μαρουσιού ποτέ δεν μπόρεσαν να ξεπεράσουν την κατάργησή της, η έλλειψη μιας τόσο καλής πρώτης ύλης επηρέασε από τότε την ποιότητα της δουλειάς τους. Μια δεύτερη συγκυρία υπήρξε η μεγάλη ζήτηση για κανάτια και στάμνες λόγω της εμπορίας νερού που γινόταν στο Μαρούσι των αρχών του 20 αιώνα -έρεε άφθονο και ξεδιψούσε τις γύρω περιοχές. Στάμνες και κανάτια ήταν είδη που δούλευαν και στη Σίφνο, επομένως η καλή αυτή τύχη πρέπει να τους πρόσφερε τη δυνατότητα γρήγορης προσαρμογής στο νέο περιβάλλον. Το Μαρούσι αποδείχτηκε ιδεώδης τόπος. Στο νησί τους  ήταν αναγκασμένοι να δουλεύουν την τέχνη τους μόνο εποχιακά, εδώ μπορούσαν να απασχολούνται όλο το έτος.

...Εταιρεία ύδρευσης. Η παραγωγή είναι πλέον γλάστρες και πινιάτες.

...Τα εργαστήρια αγγειοπλαστικής  γίνονται περισσότερα. Οι Σιφνιοί συνεχίζουν να έρχονται εδώ, για «μερικά μεροκάματα και στέγη» (όσο είναι φαντάροι), πριν κυνηγήσουν ένα άλλο όνειρο για καλύτερη ζωή, πολλοί επί τούτου, για να μείνουν.

 

Ο Νικόλαος Ψαραύτης, στο εργαστήριο της οδού Φλοίας, 

αρχές της δεκαετίας του '70

1958. Ο Ν. Ψαραύτης έχει πλέον το δικό του εργαστήριο στην οδό Φλοίας.  Ενθαρρύνει τα αδέρφια του Αντώνη και Συμεών. Τον ακολουθούν. Το 1963 ο Συμεών Ψαραύτης κάνει το μεγάλο βήμα, εγκαταλείπει οικογενειακώς το ξεχασμένο και από το Θεό νησί του. Τα πρώτα χρόνια είναι δύσκολα.

Ο Συμεών Ψαραύτης το 1978

Έχουμε και λέμε, στο οικοδομικό τετράγωνο μεταξύ Φλοίας και Σαλαμίνος λειτουργούσαν τρία εργαστήρια. (Ν. Ψαραύτη - Σ. Καράβη - Σ. Ζαμαρία). Τα παλαιότερο (από το 1920) του Καρδιακού λίγο πιο κάτω (Κηφισίας 72 φυτώριο πολλών αγγειοπλαστών) και του Καλογήρου (πίσω από το εργοστάσιο της ΗΒΗ). Υπήρχαν πολλά ακόμη εργαστήρια, -δεν γνωρίζω τον ακριβή αριθμό τους.

 

(1) Εργαστήριο των αδερφών Ψαραύτη, (2) Σ. Καράβη -σήμερα είναι πολυκατοικία, (3) Σ. Ζαμαρία -στη θέση του βρίσκεται τώρα κτίριο γραφείων

Έτσι κύλησε ένας αιώνας, ο 20ος. Ο αιώνας που εξαφάνισε όλες τις προβιομηχανικές (παραδοσιακές) μεθόδους παραγωγής. Η αγγειοπλαστική στο Μαρούσι άντεξε. Κανένας αγγειοπλάστης δεν γνώρισε την ανεργία. Η Ιστορία της Αθήνας, πολιτική και κοινωνική, ξετυλίγεται χαοτική, η πολεοδομική ανασυγκρότηση (πολλές φορές) επίσης, τα εργαστήρια όμως -και παρόλα αυτά-, μένουν ανεπηρέαστα ακολουθώντας μια διαφορετική αίσθηση χρόνου (τον «κυκλικό χρόνο» των αλλαγών της προβιομηχανικής περιόδου).

Διαλεκτική του «μέσα και του έξω»: Ο "στρογγυλός" (πλήρης, αυτάρκης) κόσμος των μαστόρων (το εργαστήριο) και έξω από την αυλόπορτα του εργαστηρίου ένας άλλος κόσμος που ηρακλείτεια άλλαζε.

Το εργαστήριο της οδού Φλοίας το 1967

Πέντε εικόνες: 1964. Περιμέναμε στην είσοδο του εργαστηρίου -γιατί όχι πιο πέρα;- να δούμε την στρατιωτική πομπή που συνόδευε τη σορό του βασιλιά Παύλου, να κατηφορίζει τη Λεωφόρο Κηφισίας -κάθετος στην Φλοίας. Οι τεχνίτες του τροχού βγήκαν στο δρόμο με λασπωμένα χέρια, δεν είχαν προλάβει...

1967. Όπως βγάζει το κεφάλι του ό,τι προστατεύεται από κέλυφος, επτά χρονών, έβγαλα και εγώ (ανάμεσα στους μαστόρους) δειλά το κεφάλι από την αυλόπορτα του εργαστηρίου, ο θόρυβος από τις ερπύστριες των τανκ που κατηφόριζαν την Λεωφόρο Κηφισίας φοβερός. Πρόσωπα σαν το πανί. Ένα χέρι με τράβηξε «μέσα».

1968. Φωτογραφίες από τη δολοφονία ενός ακόμη Κένεντι.

1969. Μια γυναίκα στη Φλοίας, έξω από το εργαστήριο, ξεφυλλίζει το περιοδικό «Επίκαιρα» μπροστά στα έκπληκτα μάτια των μαστόρων. Φωτογραφίες του πρώτου ανθρώπου που περπάτησε στο φεγγάρι. Η ίδια γυναίκα. Το ίδιο περιοδικό. Πολύ μικρός για να θυμάμαι τι έλεγαν. Κρίμα.

Η ημέρα που κατεδαφίστηκε το νεοκλασικό Χαϊμαντά στην Φλοίας, απέναντι από το εργαστήριο. Η πρώτη πολυκατοικία με αντιπαροχή στο Μαρούσι δεν άργησε να πάρει τη θέση του. Το μικροαστικό όνειρο της δεκαετίας του 1970 με όχημα την αντιπαροχή. Οι ημέρες των εργαστηρίων μετρημένες.

1978

   Οι άνθρωποι των μονοκατοικιών συμβίωναν αρμονικά γύρω από τα εργαστήρια, δεν ξέρω να υπήρξαν ποτέ προστριβές. Το παραμικρό. Οι γείτονες των πολυκατοικιών που ήρθαν αργότερα, ήταν εριστικοί, μονήρεις, με μια εύθικτη αντίληψη αστικής ευθύνης, μπαρούτι το βλέμμα τους. Έβλεπαν τα εργαστήρια, την πάλη με το χώμα, σαν ένα ζωντανό αναχρονισμό...

Στη  Λεωφόρο Κηφισίας και στο ύψος του Μαρουσιού, υπήρχαν μόνιμα εκθετήρια μεταπώλησης πήλινων αντικειμένων. Δημιούργησαν τη φυσιογνωμία της πόλης. Λειτουργούσαν από το πρωί μέχρι το βράδυ, προωθώντας το μεγαλύτερο μέρος της παραγωγής των εργαστηρίων.

...Τη δεκαετία του 1990 έκλεισαν το ένα μετά το άλλο. Πώς έγινε; Στην αρχή αναπτύχθηκε μια ακριβή αγορά η οποία ανέβασε το ύψος των ενοικίων της περιοχής, τα εκθετήρια αγγειοπλαστικής δεν μπορούν να ανταπεξέλθουν. Όμως τα εκθετήρια είχαν ήδη «εξαφανιστεί» στις μακέτες των εργολάβων των πολυεθνικών (που επέλεξαν επίσης την περιοχή για τα κτίρια των γραφείων τους). Τα εκθετήρια φαίνονται -στο πίσω μέρος του μυαλού- αναχρονισμός, όλες οι «δυνάμεις» συντονίστηκαν...

Τι έγινε όμως με τα εργαστήρια; Σιγά το δύσκολο. Η αστική ανάπτυξη (εδώ είναι βόρεια προάστια δεν είναι παίξε γέλασε) τα έθεσε υπό διωγμό. Ο μηχανισμός: Το κράτος αφήνει (κι αυτή τη φορά) τα πράγματα στην τύχη τους, αγνοεί πραγματικότητες, αφήνει τα αδιέξοδα μόλις δημιουργηθούν να δημιουργήσουν «αυτονόητες λύσεις».

Τα εργαστήρια, έπρεπε να παραμείνουν στο Μαρούσι. Σκόρπισαν στους πέντε ανέμους. Η όποια ανάπτυξη της περιοχής έπρεπε να είχε βρει τον τρόπο να τα ενσωματώσει. Άραγε αν τα εργαστήρια βρίσκονταν σε δυτικό ή νότιο προάστειο, άραγε θα είχαν την ίδια τύχη; Το Μαρούσι χρειαζόταν ήπια ανάπτυξη. Δεν έγινε. Ανάπτυξη που να βασίζεται σε αυτό που προϋπήρχε. Ο συντελεστής δόμησης που χρησιμοποιήθηκε στο Μαρούσι τις τελευταίες δεκαετίες συνιστά οικιστικό έγκλημα.

Η πολεοδομία μιας πόλης -καλή, άσχημη- είναι η αλήθεια της (δείτε τι έχει γίνει πολεοδομικά, οικιστικά στη διαδρομή Ελευσίνα - Πέραμα - Δραπετσώνα - Κερατσίνι - κ.α - Μαρούσι - Κηφισιά - Εκάλη): η πολεοδομία «σώζει τα φαινόμενα», τις αντιθέσεις μιας κοινωνίας, όλα αυτά που κρύβει επιμελώς ή διαστρέφει η γλώσσα.

Βίοι παράλληλοι. Υπάρχει τρόπος να κατανοήσουμε το τι έχει συμβεί στο Μαρούσι αν κοιτάξουμε κάπου αλλού. Νότια, στο Νέο Φάληρο. Και στην περίπτωση αυτή μία κεντρική λεωφόρος (που κόβει την πόλη στα δυο) υπήρξε η καταστροφή. Ένα απίθανα πολύπλοκο δίκτυο γεφυρών που καταργεί τον ιστό της πόλης έρχεται να εξυπηρετήσει ανάγκες που δεν προέρχονται/επιλέγονται από τα σωθικά της ίδιας της πόλης. Αυτό ακριβώς έγινε και στο Μαρούσι. Μόνο που δεν "διαβάζεται" με την ίδια ευκρίνεια πάνω στα στίλβοντα κτίρια των γραφείων.

Το ό,τι έγινε έγινε που τερματίζει τη συζήτηση.

Πολλοί από τους αγγειοπλάστες του Μαρουσιού βρήκαν διέξοδο με τον ένα ή τον άλλο τρόπο: μετακινήθηκαν σε άλλες περιοχές/συνταξιοδοτήθηκαν/τα παιδιά τους στράφηκαν σε κάποιο άλλο επάγγελμα.

Τελικά τι είναι αυτό που έχει χαθεί; Η δυνατότητα μια τέχνη να προσδιορίζεται γεωγραφικά. Η τάση, δραστηριότητες σε ένα κλάδο να συγκεντρώνονται κατά γεωγραφικές περιοχές υπήρξε βασικό χαρακτηριστικό της προβιομηχανικής περιόδου. Αυτό το χαρακτηριστικό -και εκεί όπου έχει διατηρηθεί- φαίνεται να λειτουργεί ξανά κατά την μεταβιομηχανική εποχή που διανύουμε.

Η περίπτωση της Ιταλίας είναι χαρακτηριστικό παράδειγμα. Αναπτύχθηκαν τοπικές οικονομίες -με σύγχρονους όρους βέβαια- που στηρίζονται στην «γεωγραφική εξειδίκευση» της παραγωγής προϊόντων. Σε ένα τέτοιο πλαίσιο έχουν αναβιώσει παλιές, παραδοσιακές βιοτεχνίες ή βιομηχανίες (και η κεραμική τέχνη που μας ενδιαφέρει), οι οποίες με λιτή οργάνωση και καινοτομίες παράγουν υψηλής ποιότητας προϊόντα. Αυτό ακριβώς συνέβη στην πόλη με την οποία αδελφοποιηθήκαμε.

Ιστορική ατυχία. Με τον ένα ή τον άλλο τρόπο.

Η μνήμη, R. Magritte