Στην παγίδα του εθνικισμού

Γιάννης Ψαραύτης

Salvador Dali, 1936

Στο νησί του Πάσχα τα γιγαντιαία αγάλματα ακολουθούν τρεις κατευθύνσεις του βλέμματος: Προς τον ουρανό, τη θάλασσα και την ενδοχώρα. Χωρίζονται έτσι σε τρεις ομάδες. Τροπισμοί του βλέμματος, που μέσα από την ανταγωνιστική μονομέρεια τους, δεν είχαν να προσφέρουν στους κατοίκους παρά μόνο τυφλότητα απέναντι στην καταστροφή που συντελούνταν μπροστά στα μάτια τους: τρόποι να κοιτάζεις και να μη βλέπεις - με εξαίρεση ίσως, χωρίς και αυτό να είναι βέβαιο, ένα μειοψηφικό, προς τα μέσα, ας υποθέσουμε μη καθησυχαστικό, κοίταγμα. Ήταν ένας κόσμος όπου τίποτε άλλο εκτός από τεχνοδομές αγαλμάτων δεν είχε απομείνει για να ιδωθεί. Όλα πλέον έτειναν σε σημεία φυγής, προς ένα υπαρξιακό "αλλού", να ακουμπήσουν στον ορίζοντά του όλες τις ελπίδες για σωτηρία. 

Ο εθνικισμός από την φύση του, και κατά μία έννοια, δεν μπορεί παρά να είναι επεκτατικός. Οι εθνικιστές κοιτάζουν πάντοτε και σταθερά προς τα έξω - όπως τα αγάλματα στο νησί του Πάσχα που κοιτάζουν προς τη θάλασσα. Από αυτό το "έξω", γυρνώντας πλάτη στην ενδοχώρα, αντλούνται, και κυματίζουν σαν θάλασσα όλα τα νοήματα και τα περιεχόμενα. Με αυτή την στάση όμως επιλέγεις και την τυφλή περιοχή του οπτικού σου πεδίου, ορίζεις αυτό απέναντι στο οποίο παραμένεις τυφλός σαν Οιδίποδας: στην απεραντοσύνη της γύρω - γύρω θάλασσας δεν θα βρεις τίποτε να μιλά για "κομμένα δέντρα". 

Τη δεκαετία του 1930 υπήρξε ένα ντόμινο εξελίξεων, που τίποτε τελικά δεν στάθηκε ικανό να αναχαιτίσει· οι άνθρωποι στην πλειοψηφία τους, τα κράτη, όλοι οι μηχανισμοί εξουσίας αφέθηκαν στη σαγήνη του εθνικισμού. Το ένιωθες ως περιρρέουσα ατμόσφαιρα. Ένα εθνικιστικό παραλήρημα, μια φρενίτιδα, εξαπλωνόταν παντού σαν ιός, μολύνοντας το θυμικό των ανθρώπων. Μέρα με την ημέρα, ενορχηστρωμένα, μεθοδικά, μέσα από τα κυρίαρχα μαζικά μέσα επικοινωνίας της εποχής, το ραδιόφωνο και τον κινηματογράφο, οι λαοί της Ευρώπης έπεφταν ο ένας μετά τον άλλο στα δίχτυα των εθνικισμών. Τη δεκαετία αυτή η ιδεολογία του εθνικισμού δοκιμάστηκε στην πράξη με την πιο ακραία της μορφή, εκείνη του φασισμού. Ύστερα ήρθε η πικρή - πικρή διαπίστωση, καταλάβαμε, ήταν ένα μάθημα, μέχρι που μπορούμε να φτάσουμε, σε ποια προ-ιστορικά έγκατα φρίκης μπορούμε να βυθιστούμε ξανά ως βιολογικό είδος.

Ο εθνικισμός/φασισμός αντιλαμβάνεται τα προβλήματα της χώρας αναφοράς του με μια λογική μαύρων κουτιών, που διαθέτουν input και output, και μια εσωτερική δομή και οργάνωση που επιμελώς παραμένει αθέατη και κρυμμένη. Όλα παίζονται και εξαντλούνται στα παντός είδους σύνορα που οριοθετούν κοινωνικές διαφορές - τα γεωγραφικά, τα πολεοδομικά, του πλούτου και της φτώχειας, του ξένου απέναντι στο εμείς, των διαφορετικών επιλογών, των κοινωνικών αποκλεισμών. Όπου εμφανίζεται μια διαφορά, εκεί ο φασισμός δημιουργεί, κατασκευάζει και μιαν απόκρυψη ως ένα είδος μαύρου κουτιού. Δημιουργεί κατ' αυτόν τον τρόπο επιθετικά, περίκλειστα εσωτερικά, απέναντι σε αυτό, που κάθε φορά, εξ ορισμού αφήνουν απ' έξω. Επινοήσεις πολεμικών μηχανών διασποράς κοινωνικού μίσους στη θέση των προβλημάτων· μεταφυσικά κενά νοήματος που προσδιορίζονται κάθε φορά μέσω ενός εξωτερικού, μέσω αυτού που δεν είναι.

Ο εθνικιστής είναι καταδικασμένος σε μια διαρκή προσπάθεια επινόησης εχθρών - που ποτέ δεν ησυχάζει. Δεν μπορεί να κάνει διαφορετικά. Αναζητεί μονίμως σωτηρία σε αποτελέσματα που έχει φροντίσει πρώτα να αντιστρέψει σε αιτίες. Αν όμως τα αγάλματα στο νησί του Πάσχα, που κοιτάζουν προς τη θάλασσα είχαν το βλέμμα τους στραμμένο προς τα μέσα, θα έβλεπαν τον μέσα εχθρό στον εαυτό τους - και τότε θα πέτρωναν.